Thời nhà Hán ngoài bắt nhân dân ta cống nạp các sản vật quý hiếm, chúng còn bắt nhân dân ta cống nạp

Triều Hạ tồn tại trong khoảng thời gian quá độ từ liên minh thành bang bộ lạc tới quốc gia phong kiến, do đó không có cương vực rõ ràng. Quan hệ giữa thị tộc Hạ và các thành bang bộ lạc khác khá giống với kiểu quan hệ giữa nước tông chủ và nước triều cống. Tuy nhiên, có một ít phương quốc được Hạ thất phân phong, giống như nước chư hầu. Do vậy, chỉ có thể lấy phạm vi thế lực để biểu thị lực ảnh hưởng của triều Hạ. 11 chi họ Tự của Hạ tộc và vương thất trung ương Hạ hậu thị về dòng máu có quan hệ tông pháp, về chính trị có quan hệ phân phong, về kinh tế có quan hệ cống phú, nói chung cấu thành phạm vi lãnh thổ lõi của vương triều Hạ.[tham 88] Hạ bắt đầu từ tây bộ Hà Nam và nam bộ Sơn Tây ở phía tây; phía đông đến nơi giao giới giữa ba tỉnh Hà Nam, Sơn Đông, Hà Bắc; phía nam đến bắc bộ tỉnh Hồ Bắc; phía bắc lên tới nam bộ tỉnh Hà Bắc. Khu vực này có trung tâm địa lý nay là dải Yển Sư, Đăng Phong, Tân Mật, Vũ Châu.[tham 33] Đương thời, thế lực của Hạ kéo dài ra nam bắc Hoàng Hà, thậm chí là đến lưu vực Trường Giang. Vào tảo kỳ triều Hạ, Hạ tộc chủ yếu sinh hoạt tại vùng đất Hà Nội ở trung nam bộ Sơn Tây, men theo Phần Thủy, Hà Thủy dời đến phía đông nam, vãn kỳ đến lưu vực Y-Hà ở trung bộ Hà Nam. "Quốc ngữ-Chu ngữ thượng" viết rằng "xưa Y Lạc khô cạn nên Hạ mất[tham 89]", có thể thấy sông Y-Lạc mang tính trọng yếu đối với vùng thủ đô thời vãn kỳ của Hạ.[tham 31]

Chín châu trong truyền thuyếtSửa đổi

Về phân chia hành chính, triều Hạ chọn thi hành cửu châu chế. Căn cứ theo ghi chép trong "Thượng Thư-Vũ cống", sau khi Đại Vũ trị thủy thành công, đem Trung Thổ phân thành chín châu là Ký, Duyện, Thanh, Từ, Dự, Dương, Kinh, Lương, Ung[note 110], và chiếm lấy đồ kim thuộc và thạch khoáng từ chín châu[note 111], đúc ra cửu đỉnh để tượng trưng cho quyền lợi quốc gia, do vậy "Cửu Châu" trở thành danh từ đại diện cho quốc gia Trung Quốc, và ý "định đỉnh" là kiến lập chính quyền.[note 113][tham 53] Theo "Vũ cống", chín châu phân chia như sau[tham 93]:

1. Ký châu (冀州), giáp bên phải Kiệt Thạch đến Hà, ba mặt cách Hà, là nơi đường cống nạp của các châu đều đi qua. Nay thuộc các tỉnh Sơn Tây, Hà Bắc và tây bộ Liêu Ninh.
2. Duyện châu (兗州), thuận theo Tể, Tháp, cho đến Hà. Nay là tây bộ Sơn Đông, góc đông nam của Hà Bắc.
3. Thanh châu (青州), thuận theo Vấn, cho đến Tể. Nay là khu vực bán đảo Sơn Đông phía đông Thái Sơn.
4. Từ châu (徐州), thuận theo Hoài, Tứ, cho đến Hà. Nay là khu vực phía bắc Hoài Hà của Giang Tô, An Huy và nam bộ Sơn Đông.
5. Dương châu (揚州), men theo Giang, Hải, cho đến Hoài, Tứ. Nay là khu vực phía nam Hoài Hà của Giang Tô, An Huy và bắc bộ hai tỉnh Chiết Giang, Giang Tây.
6. Kinh châu (荊州), thuận theo Giang, Đà, Tiềm, Hán, vượt qua Lạc, cho đến Nam Hà. Nay là Hồ Bắc, vùng phía bắc Hành Sơn của Hồ Nam và phần cực tây bắc của Giang Tây.
7. Dự châu (豫州), thuận theo Lạc, cho đến Hà. Nay là Hà Nam, bắc bộ Hồ Bắc, đông nam bộ Thiểm Tây, góc tây nam của Sơn Đông.
8. Lương châu (梁州), thuận theo Tiềm, vượt qua Miện, tới Vị, loạn với Hà. Nay là Tứ Xuyên, cực nam của Thiểm Tây và Cam Túc.
9. Ung châu (雍州), thuận theo Tích Thạch, đến Long Môn Tây Hà, hội ở Vị, Nhuế. Nay là Thiểm Tây, Cam Túc, Ninh Hạ, Thanh Hải.

Cửu châu mượn danh từ công việc của Đại Vũ, kỳ thực là do người thời Chiến Quốc ước đoán phân chia Thiên hạ. Quốc gia thời Hạ nằm ở giai đoạn manh nha, bức xạ chính trị nhìn chung không vượt khỏi thành ấp nội địa, ở ngoài kinh kì thì thông qua phong bang kiến quốc theo thị tộc chế cùng với thông hôn kết minh mà đạt thành quan hệ. Do lãnh thổ nhỏ hẹp, chính quyền trung ương đơn nhất không cần thiết hay không có năng lực phân chia khu vực hành chính.[tham 90]

Đô thànhSửa đổi

Thời kỳ viễn cổ, chưa có khái niệm rõ ràng về đô ấp, xã hội trong giai đoạn nửa chăn nuôi đi săn, nửa trồng trọt định cư, dân của bộ tộc Hạ theo thủ lĩnh và tráng đinh trong tộc thiên di. Sau khi tài nguyên đương địa đã tận, họ liền thiên di đến đất khác, không thường trú tại một nơi. Vùng đất Hạ hậu cư trú gọi là "Đại Ấp" hoặc "Hạ Ấp", đó là khái niệm nguyên thủy của thủ đô quốc gia.[tham 3] Văn hiến ghi chép thủ lĩnh Hạ tộc trước sau định cư tại 17 xứ: Đại Hạ, Hạ Khư [note 114] Cao Mật[note 115] Dương Thành, Dương Trạch, Tấn Dương, Bình Dương, Ký[note 116], An Ấp, Hạ Ấp, Châm Tầm, Đế Khâu[note 117], Luân[note 73], Nguyên, Lão Khâu, Tây Hà, Hà Nam.[note 118] Vị trí cụ thể của các đô ấp này đều dĩ nhiên không có cách nào khảo chứng, trong đó một số có khả năng là biệt danh của cùng một thành ấp.[tham 3][tham 31]

Bộ lạc phương quốcSửa đổi

Phương quốc là quốc gia quy mô nhỏ được chuyển hóa hình thành từ thị tộc bộ lạc nguyên thủy. Các bang quốc này nằm bên ngoài cương giới, không chịu sự quản lý trực tiếp của Hạ hậu. Một số phương quốc chỉ là bộ tộc lớn, song có một số phương quốc khá lớn, thiết lập nên tổ chức quốc gia, quy mô thậm chí còn lớn hơn Hạ hậu thị[tham 99] Hữu Cùng thị từng có một thời gian thay thế cầm quyền, Thiếu Khang từng chạy đến Hữu Nhưng thị, Hữu Ngu thị, giữ các chức mục chính và bào chính.

Hữu Nhưng thị còn có tên là Hữu Nhâm thị, mang họ Phong, cư trú bên bờ hồ Vi Sơn[note 124] ở Sơn Đông, là hậu duệ của Thái Hạo, Thiếu Hạo. Giữa Hữu Nhưng thị và Hạ hậu thị có qua lại mật thiết, có hiện tượng thông hôn, trong đó thê của Tướng là Mân đến từ Hữu Nhưng thị. Khi Tướng bị Hàn Trác sát hại, Mân đang mang thai, bà lánh nạn tại cố hương, sinh hạ Thiếu Khang tại Hữu Nhưng. Sau khi Thiếu Khang phục hưng Hạ thất, phong tộc nhân của Hữu Nhưng ở Nhâm quốc.

Hữu Ngu thị là hậu duệ của Ngu Mạc, Đế Thuấn, họ hoạt động tại lưu vực Phần Thủy cổ tại tây bắc Hà Nam và nam Sơn Tây. Khi Thuấn già, nhận thấy con mình là Thương Quân không tài không đức, do vậy thiện vị cho Vũ. Lúc trước, Nghiêu truyền vị cho Thuấn, Thuấn sau lại nhượng vị cho con Nghiêu là Đan Chu, Vũ muốn làm theo họ mà nhượng vị cho Thương Quân. Tuy nhiên, do dân chúng ủng hộ Vũ mà không đếm xỉa đến Thương Quân, do vậy Vũ kế thừa đế vị, phân phong cho Thương Quân ở phụ cận Ngu Thành, Hà Nam ngày nay. Bốn đời sau, Hạ thất trung suy, Thiếu Khang chạy đến Hữu Ngu tị nạn, được thủ lĩnh Ngu Tư[note 69] đại lực hiệp trợ nên mới xoay chuyển được thế cục cho Hạ thất, Hữu Ngu thị có quan hệ trực tiếp đến tồn vong của Hạ hậu thị.

Có thuyết nói họ Yển là hậu duệ của Cao Dao. Khi Vũ già có tiến cử Cao Dao làm người kế thừa, song Cao Dao lại mất trước Vũ, Vũ lại tiến cử Bá Ích. Sau khi Vũ mất, con Vũ là Khải thu phục được sự ủng hộ của dân chúng, Bá Ích mất quyền rồi chiến bại trước Khải và bị giết. Hậu duệ của Cao Dao được phong ở ba đất Lục[note 125], Anh, Hứa ở đông nam.[tham 26]

Hữu Hỗ thị[note 28] là bộ lạc cùng họ với Hạ. Khi Khải đoạt quyền của Ích, Hữu Hỗ thị không phục lấy danh nghĩa "Nghiêu Thuấn chọn người hiền tài còn Vũ thì độc chiếm" mà phản đối Khải thống trị, kết quả chiến bại trong trận chiến Cam, bộ chúng thì bị giáng làm mục nô.

Con của Dận là Bá Mĩ nguyên là thủ lĩnh bộ lạc[note 126] thần phục Hạ hậu, khi Thái Khang mất nước thì quy phục Hậu Nghệ, khi Hàn Trác giết Nghệ thì chạy đến Hữu Cách thị.[note 76] Mĩ biết việc Thiếu Khang chuẩn bị phục hưng Hạ thất thì tổ chức binh dân Hữu Cách và nhị Châm hội sư với Thiếu Khang.

Châm Quán thị[note 127], Châm Tầm thị[note 128] được gọi chung là "nhị Châm", cùng mang họ Tự.[note 129] là thị tộc thân Hạ trọng yếu vào tảo kỳ thời Hạ. Trong quá trình Hạ hậu thị thiên di về phía đông nam, với hai thị tộc có sự dung hợp, đến vãn kỳ thời Hạ thì vùng đất của Châm Tầm trở thành đô ấp của Hạ hậu, di chỉ Nhị Lý Đầu tại Yển Sư có khả năng chính là Châm Tầm.[tham 101] Thời kỳ "vô vương", Hàn Trác mệnh con là Kiêu suất binh diệt nhị Châm, đồng thời giết Hạ hậu Tướng đang tị nạn tại Châm Tầm. Thế lực còn lại của nhị Châm một số năm sau gia nhập vào liên quân của Thiếu Khang và Bá Mĩ, phục hưng Hạ thất.[tham 63]

Hữu Hôn thị[note 91][note 130] cũng là một chi hậu duệ khác của Thiếu Hạo, là một phương quốc lớn mạnh vào vãn kỳ thời Hạ. Khi Hạ Kiệt triệu tập hội minh tại Hữu Nhưng, thủ lĩnh Hữu Hôn thị do bất mãn với sự thống trị của Kiệt nên định về nước, bị Kiệt diệt trừ.

Hữu Sân thị[note 131][note 132] là hậu duệ của Đế Khốc Cao Tân thị. Thời Khải, phong quốc cho Chi Tử. Giao thời Hạ-Thương, dưới sự bang trợ của Y Doãn, Hữu Sân thị và Thương Thang kết minh tại Bắc Bạc[note 133], Thang còn cưới phi từ Hữu Sân thị.[tham 3]

"Sơn Hải kinh-Hải ngoại tứ kinh" chép rằng ngoại biên Hạ hậu thị có rất nhiều phương quốc mang tên có chữ "quốc", có khả năng chỉ là thần thoại song cũng có khả năng là danh xưng sai lệch của các bộ lạc viễn cổ.[tham 102]。

Tam MiêuSửa đổi

Trong Hán ngữ thời Thượng Cổ, "Miêu" và "Man" đồng âm đồng ý, Tam Miêu và "Nam Man" của hậu thế có thể có cùng nguồn gốc.[tham 31] "Chiến Quốc sách-Ngụy sách" chép rằng vị trí của Tam Miêu: phía đông Động Đình, phía tây Bành Lễ[note 134][note 135], bắc đến Văn Sơn, nam tiếp Hành Sơn.[note 122] Thời kỳ Nghiêu Thuấn, nước lụt tràn ngập, Miêu thừa cơ "nổi loạn" tại Đông Nam, cùng với Hoan Đâu, Cộng Công, và Cổn gọi chung là Thiên hạ "tứ tội". Thuấn phái Vũ đi hàng phục dân Miêu song không đạt được kết quả. Thuấn trong những năm cuối từng tự thân nam chinh, trên đường bệnh mất tại Thương Ngô. Vũ kế tục sự nghiệp chinh Miêu, phát ra lời thệ sư "Vũ thệ", cùng quân Miêu triển khai đại chiến kéo dài trong 70 ngày, chế phục quân Miêu, bình định Tam Miêu.[tham 104] Từ đó, Tam Miêu suy lạc không dừng, biến mất khỏi vũ đài lịch sử.[tham 105]

Đông DiSửa đổi

Người Di sống ở phía đông của Trung Nguyên, cho nên gọi là Đông Di, nổi tiếng về tài cung tên. Tộc Đông Di ban đầu phân bố tại khu vực huyện Dịch, Bảo Định, Hà Bắc cho đến chân núi phía nam của Yên Sơn, vào thời kỳ Hạ-Thương, họ phân ra làm bốn phần, một chi lưu cư tại trung bộ Hà Bắc, chi phía bắc đi vòng qua vịnh Bột Hải để đến Liêu Đông và bán đảo Triều Tiên, chi phía nam qua Sơn Đông nam hạ đến khu vực Giang Hoài, còn chi phía tây trải khắp hai tỉnh Sơn Tây và Hà Nam ở tây bộ bình nguyên Hoa Bắc, xa nhất đến tận Thiểm Tây. Chi phía tây vào tảo kỳ thời Hạ xảy ra mâu thuẫn với Hạ hậu thị, trong giai đoạn từ Thái Khang đến Trữ trở thành mối uy hiếp không nhỏ đối với chính quyền Hạ hậu thị. Hữu Cùng thị là hậu duệ của Thiếu Hạo[note 136] người Đông Di, nổi lên ở Cùng Tang[note 137], sau đó bắc thiên đến Cách[note 76] ven bờ Bột Hải, dần lớn mạnh tại đây. Thời kỳ Tam Hoàng, liên minh bộ lạc của Hữu Ngu thị hiệp đồng Thuấn Đế xua đuổi các bộ lạc nghịch minh Đại Phong, Thập Nhật, Cửu Anh, Tạc Xỉ, Phong Hy[note 138], Tu Xà. Đầu thời Hạ, Hữu Cùng thị tây thiên đến Tư, sát gần khu vực trung tâm của Hạ hậu thị. Thời Thái Khang, Hạ thất trung suy, thủ lĩnh Nghệ của Hữu Cùng thị thừa cơ tây tiến. Nghệ dẫn người nam vượt Hoàng Hà, diệt bốn thuộc quốc của Hạ hậu, chiếm cứ vùng chân núi phía bắc của Tung Sơn. Sau đó, Hậu Nghệ đoạt được Hạ đô Châm Tầm, đày Thái Khang ra đông bộ Hà Nam, lập Trung Khang làm quân chủ. Trung Khang mất, con là Tướng được lập, Nghệ bèn thay thế nắm quyền. Tám năm sau, Nghệ bị nghĩa tử Hàn Trác sát hại, Hàn Trác nấu thịt Nghệ và cưỡng bách con Nghệ ăn, con Nghệ không chịu nên cũng bị Hàn Trác sát hại. Hàn Trác lấy thê của Nghệ, sinh ra Ế và Kiêu. Hàn Trác tàn bạo hôn dung, Hạ hậu Thiếu Khang liên hiệp với hàng thần Mĩ của Hữu Cách thị, Hữu Ngu, Hữu Nhưng, Châm Quán, Châm Tầm diệt Ế, Kiêu và Hàn Trác. Tộc nhân của Hữu Cùng thị từ đó rời khỏi khu vực Lạc Hà, dời về phía tây nam.[tham 106] Phân chi Đông Nam của tộc Đông Di có chín tộc, gọi chung là "Cửu Di". "Trúc thư kỉ niên" ghi rằng vào thời Tướng, "Vu Di đến quy thuận", nhưng thời Thiếu Khang phục quốc chỉ có Phương Di quy phụ, tám tộc còn lại tiếp tục chống lại Hạ tộc. Trong thời gian Trữ tại vị, quân Hạ nhiều lần chiến thắng trước tộc Di, giúp khoách trương thế lực của Hạ hậu đến bờ biển Hoa Đông. Đến thời Hòe, Cửu Di lần lượt quy phụ Hạ hậu, sau đó Di và Hạ hòa hảo.[tham 1]

ThươngSửa đổi

Thương tộc mang họ Tử, nguyên là Đông Di, thủy tổ là Tiết[note 139] do Giản Dịch thuộc Hữu Tung thị sinh. Tiết là nhân vật sống cùng thời kỳ với Vũ, sống tại hạ du Hoàng Hà, từng hiệp trợ Đại Vũ trị thủy.[note 140] Trải qua năm vị tiên công là Chiêu Minh, Tướng Thổ, Xương Nhược, Tào Ngữ, Minh, Thương tộc phát triển từ đông bộ Hà Bắc đến bắc bộ Hà Nam. Minh nhậm chức thủy quan của Hạ hậu, mất trong quá trình trị thủy.[tham 108] Trong thời gian con của Minh là Vương Hợi tại vị, kinh tế Thương tộc đạt đến đỉnh cao mới, bốc từ ghi rằng Vương Hợi trong một lần tế tự có thể dùng nhiều đến 50 đầu bò. Thủ lĩnh Miên Thần của Hữu Dịch thị cưỡng bách Vương Hợi giao ra gia súc và nhân khẩu, Vương Hợi cự tuyệt, Miên Thần liền sát hại Vương Hợi và đoạt lấy bò dê.[tham 109] Về sau, đệ của Vương Hợi là Vương Hằng đoạt về bò dê từ trong tay của Miên Thần. Con của Vương Hằng là Thượng Giáp Vi liên hiệp với Hà Bá thị thảo phạt Hữu Dịch thị, giết Miên Thần. Thương tộc bắt đầu lớn mạnh đồng thời với việc Hữu Cùng thị suy lạc.[tham 3] Thời kỳ Chủ Nhâm, Chủ Quý, thế lực của Thương tộc không ngừng tăng lên, họ tập hợp các thị tộc bộ lạc ở hạ du Hoàng Hà, từng bước một tiến gần đến khu vực Trung Nguyên của Hạ hậu thị. Sau khi Thiên Ất Thang kế vị, Thương thu thập nhân tài, dưới sự hiệp đồng của Y Doãn, Trọng Hủy, Nữ Cưu, Nữ Phòng, bắt đầu chinh Cát[note 141], lại trước sau tiêu diệt các thị tộc thân Hạ như Vi, Cố, Côn Ngô, làm suy yếu thế lực của Hạ hậu, "mười một cuộc chiến mà thành vô địch thiên hạ[tham 111]". Thang thừa cơ đất Hạ phát sinh hạn tai mà khởi binh tây tiến, triển khai chiến đấu với Hạ Kiệt tại Minh Điều, Kiệt không chặn nổi nên phải chạy đến Nam Sào. Thang xưng vương tại Tây Bạc, Hạ triều hoàn toàn sụp đổ, Thương triều thành lập.[tham 112]

Thời Hạ, về mặt xã hội đã xuất hiện một số cơ cấu và chế độ quốc gia mang tính đại biểu. Cơ cấu quốc gia của triều Hạ bắt nguồn trực tiếp từ cơ cấu liên minh bộ lạc, có đặc trưng là[tham 64]:

• Phạm vi quốc gia trực tiếp quản lý chỉ giới hạn trong nội bộ của thị tộc. Vượt ra ngoài bộ lạc Hạ tộc, các thủ lĩnh bộ lạc khác có được quyền quản lý và quyền thống trị tương đối độc lập trên lãnh địa của mình; đối với Hạ hậu, họ sử dụng phương thức thần phục và nạp cống để biểu thị quan hệ tương hỗ.
• Trên phương diện hình thức chính quyền và chế độ quản lý, có hai bản chất lớn là chuyên chế và dân chủ, thể hiện rõ chế độ quốc gia bắt đầu quá độ từ chính thể thị tộc dân chủ hướng đến chính thể quân chủ.

Đương thời, tồn tại liên minh phương quốc bộ lạc theo phương pháp lấy vương triều Hạ của Hạ hậu thị làm trung tâm, các phương quốc bộ lạc này đều hình thành dưới chế độ thị tộc phong kiến của Hạ hậu thị, và sau đó duy trì quan hệ không thay đổi với Hạ hậu, đồng thời nhận được sự bảo hộ của Hạ hậu. "Thi Kinh" trong phần giảng thuật về thời kỳ chiến tranh giữa Thang và Kiệt có nói "Vi, Cố ký phạt, Côn Ngô, Hạ Kiệt"[tham 72] cho thấy Thỉ Vi thị[note 95] và Cố thị[note 96] hiệp đồng với Côn Ngô thị[note 97], Hạ hậu thị tham dự chiến tranh. Tuy nhiên Hậu Nghệ thuộc Hữu Cùng thị Đông Di có thể "dựa vào dân Hạ để kế thừa Hạ chính"[tham 63], qua đó cũng có thể thấy quan hệ thân cận giữa Hữu Cùng thị và Hạ hậu thị. Trong các ghi chép trong văn hiến, nguyên nhân Thái Khang thất quốc và Thiếu Khang phục quốc được quy kết là do Thái Khang, Tướng, Hàn Trác ra ngoài săn bắn thường nhật, không quan tâm đến dân sự. Tuy nhiên vào tiền kỳ Hạ triều, nông nghiệp chưa phát triển, nhiệm vụ săn bắn đều do các cường đinh tráng nam trong nội bộ bộ lạc đảm nhiệm, việc quân chủ săn bắn bên ngoài do vậy là hoạt động sản xuất bình thường, không phải là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến mất quyền mất nước. Vào sơ kỳ Hạ triều tồn tại cảnh tượng tạp cư đan xen giữa Hạ tộc và ngoại tộc, giữa các bầy người xảy ra đấu tranh liên miên. Uy hiếp lớn nhất của Hạ tộc đến từ Di tộc phía đông, hai tộc triển khai chiến tranh hơn 100 năm, đến thời Trữ, Hòe thì mới hạ màn. Thời kỳ "vô vương" kéo dài bốn mươi năm từ khi Thái Khang thất quốc đến Thiếu Khang phục quốc chứng minh rằng Đông Di tộc khi ấy có thế lực cường thịnh, cũng phản ánh cơ sở của chính quyền Hạ hậu không chắc chắn. Nghệ thuộc Di tộc song lại được Hạ dân tán thành, thông qua hình thức xua đuổi Thái Khang mà đoạt được quyền vị Hạ hậu, cho thấy vẫn còn tồn tại đặc trưng dân chủ thiện nhượng của xã hội nguyên thủy "đức suy thì thay thế".[tham 31]

Sau khi Thái Khang thất quốc, Thiếu Khang từng chạy đến chỗ Hữu Ngu thị. Thủ lĩnh Hữu Ngu thị là Ngu Tư[note 69] gả hai con gái cho Thiếu Khang, lại ban điền ấp cho Thiếu Khang, Thiếu Khang đang lúc khốn nan nay có được một địa vị nhất định. Tuy nhiên, Hữu Ngu thị và Hạ hậu thị không có quan hệ huyết thống trực tiếp, song thủ lĩnh Hữu Ngu thị có vẻ như đại lực ủng hộ Hạ hậu thị, thể hiện rõ rằng bộ lạc thần thuộc Hạ hậu thị bắt đầu chấp thuận sự thống trị "gia thiên hạ" của Hạ hậu thị, thừa nhận rằng sự thống trị của Hạ hậu thị mới là chính thống.[tham 64]

Quốc gia mà chính quyền Hạ hậu kiến lập là một quốc gia phôi thai nguyên thủy, do vậy sức sản xuất ở mức thấp, cơ cấu chính trị không hoàn thiện, hệ thống giao thông lạc hậu, do vậy thế lực của Hạ hậu giới hạn trong khu vực vương kỳ rộng chừng 100 lý. Khu vực ngoài cương giới của Hạ, Hạ hậu chỉ có thể thông qua phương thức kết minh hòa hiếu để duy trì ảnh hưởng của mình. Kiểu cục thế này là đặc trưng quốc gia chung của Tam Đại thượng cổ là Hạ, Thương và Tây Chu.[tham 3]

Thể hệ quan chứcSửa đổi

"Lễ ký-Tế nghĩa" viết rằng "thời xưa, Hữu Ngu thị quý đức và thượng xỉ, Hạ hậu thị quý tước và thượng xỉ", phản ánh người Hạ xem trọng quan vị, cũng qua đây có thể nói chức quan đời Hạ có phân biệt đẳng cấp cao thấp rõ ràng.[tham 113] Trong văn hiến hậu kỳ có chép rằng thời Hạ đã lập chuỗi quan chức lớn nhỏ. Trong "Thượng thư-Cam thệ" có ghi "đại chiến ở Cam, bèn triệu lục khanh, Vương nói: Ôi![note 142], lục sự chi nhân, ta thệ cáo ngươi"; còn trong "Mặc tử-Minh quỷ" có viết "tả hữu lục nhân"; lục khanh, lục sự chi nhân, lục nhân có khả năng giống như giống như lục khanh thời Chu, sáu vị đại quan giúp đỡ Hạ hậu quản lý sự vụ quốc gia.[tham 114] "Lễ ký-Minh đường vị" có nói đến "Hạ hậu thị quan bách" chỉ là quan viên hạ cấp của lục sự chi nhân.[tham 115] Từ "bách" trong "quan bách" chỉ số nhiều, cũng không phải là số tròn chục, có rất ít ghi chép về chức vị của quan bách.[tham 53] Thời Hạ, có nhiều chức quan gọi là "chính", có "mục chính" quản lý việc chăn thả gia súc, bào chính quản lý việc nấu ăn nhà bếp, xa chính chuyên quản lý việc chế tạo xe. Bên dưới quan "chính" còn tồn tại tiểu lại gọi là "công". "Hạ thư" viết "tù nhân dĩ mộc đạc[note 143] tuẫn vu lộ".[tham 116]", quan viên mà Hạ hậu cho đi tứ xứ tuần chinh thi ca và ý kiến gọi là "tù nhân". "Hạ thư" có viết "Thần bất tập ư phòng[note 145][note 146], mậu[note 147] tấu cổ, sắc phu trì, thứ nhân tẩu[tham 117]", tự thuật về một khoảng thời gian xảy ra nhật thực, có "mậu" quan đánh trống lớn để báo cho mọi người, mỗi quan lại và thứ dân tự chạy vội vàng báo cho nhau. "Tù nhân", "mậu", "sắc phu" đều thuộc tiểu lại cấp "công"[tham 53] Hạ hậu có khả năng còn có "quan chiêm"[note 148][note 149] chuyên lo việc bói toán bằng mai rùa và cỏ thi (tức bốc thệ). "Mặc Tử-Canh trú" chép rằng Hạ hậu Khải đúc đỉnh ở Côn Ngô, từng thông qua bốc quan dưới quyền là Ông Nan Ất để cầu vấn thiên thần[note 150][tham 92] Ngũ phục cống phú từ Cửu châu là nguồn kinh tế chủ yếu của Hạ hậu thị, trong số các "quan bách" của Hạ hậu thị có nhiều người chuyên lo việc trưng thu phú dịch.[tham 3] Trong "Thượng thư-Hạ thư", liên quan đến quá trình thiết quan phân chức về đại lược, có viết "phú nạp dĩ ngôn, minh thí dĩ công, xa phục dĩ dung.[note 151][tham 120]

Chế độ phú nạpSửa đổi

Chế độ thị tộc phong kiến thời Hạ cũng có sự thể hiện về mặt kinh tế. Thượng thư viết "Tứ hải hội đồng, lục phủ khổng tu. Thứ thổ giao chính, để thận tài phú, hàm tắc tam nhưỡng thành phú, trung bang tích thổ, tính, chi đài đức tiên, bất cự trẫm hành"[tham 91], tức nói thị tộc bộ lạc trong tứ hải đều quy phụ Hạ hậu, sáu loại vật chất kim mộc thủy hỏa thổ cốc đều chịu trị lý, phân biệt rõ ràng ruột đất tốt xấu các xứ, đem phân vào ba hạng để quyết định số lượng phú nạp, khiến cho việc phú nạp được hợp lý mà không thiên lệch, việc ban đất, ban họ căn cứ vào quan hệ giữa phương quốc bộ lạc và Hạ hậu mật thiết hay xa cách để định ra thứ tự phong kiến trước sau. Thiên "Vũ cống" cũng liệt ra tình hình cụ thể về vật phẩm mà Cửu châu phú nạp, đem số lượng vật phẩm phân thánh 9 hạng: thượng thượng, trung thượng, hạ thượng, thượng trung, trung trung, hạ tủng, thượng hạ, trung hạ, hạ hạ.[note 110] Ngoài ra, còn căn cứ vào cự ly địa lý xa gần so với đô ấp của Hạ hậu thị mà phân ra "Ngũ phục" điện, hầu, tuy, yêu, hoang[note 152].

• Điện phục gồm các phương quốc bộ lạc có cự ly dưới 500 lý tính từ đô thành của Hạ, là khu vực cung ứng lương thực chủ yếu của đô thành Hạ. Trong 100 lý phú nạp bó lúa, trong 100-200 lý thì phú nạp bông lúa, trong 200-300 lý thì phú nạp hạt lúa nguyên trấu, trong 300-400 lý thì phú nạp gạo thô, trong 400-500 lý thì phú nạp gạo tinh.
• Hầu phục gồm các phương quốc bộ lạc có cự lý từ 500-1000 lý tính từ đô thành của Hạ, là phong địa của thị tộc chư hầu của Hạ hậu thị. Từ 500-600 lý là thải địa[note 153] (tức phong địa của khanh đại phu), từ 600-700 lý là tiểu quốc của nam tước, từ 700-1000 lý là đại quốc của hầu bá.
• Tuy phục là khu vực có cự ly 1000-1500 lý tính từ đô thành Hạ, là khu vực ven nằm trong phạm vi thế lực của Hạ hậu. Trong ba trăm lý đầu thi hành quản lý văn hóa giáo dục, trong hai trăm lý còn lại tiến hành phát huy vũ lực để phòng vệ.
• Yêu phục là khu vực có cự ly 1500-2000 lý tính từ đô thành Hạ, là khu vực mà Hạ hậu phải thông qua phương pháp kết minh giao thiệp để gia tăng ảnh hưởng. Trong ba trăm lý đầu thì thông qua đồng minh sống chung hòa bình, hai trăm lý còn lại là nơi lưu đày dân Hạ.
• Hoang phục là khu vực có cự ly 2000-2500 lý tính từ đô thành Hạ, là cương vực của dị tộc, chỉ có liên hệ gián tiếp với Hạ hậu thị. Trong ba trăm lý đầu là các dân tộc thiểu số, hai trăm lý ngoài là nơi lưu đày[tham 121].

Miêu tả về Cửu đẳng và Ngũ phục là theo cách nhìn của người thời Chu đối với kinh tế phú nạp của triều Hạ, không nhất định là thực tế vào thời Hạ. Như thép, thép cứng không có nhiều khả năng là vật phẩm thời Hạ, tước vị chư hầu thời kỳ Hạ cũng không có cách nào khảo chứng. Tuy nhiên, trong đó phản ảnh một số quan điểm, như Hạ hậu căn cứ đường đi xa gần và tình hình sản xuất các nơi để định ra các sản vật phải nộp khác nhau, có thể đúng là thực tế vào thời Hạ.[tham 3]

Luận thuật về chế độ phú nạp của triều Hạ, "Mạnh Tử" viết "Hạ hậu thị năm mươi[note 154] mà cống, người Ân bảy mươi[note 154] mà trợ, người Chu trăm mẫu mà triệt, kỳ thực đều đánh thuế thập phân"[tham 35], ý là chế độ "cống" thời Hạ, "trợ" thời Ân và "triệt" thời Chu thực tế đều buộc dân hộ nộp một phần mười vật phẩm làm ra mỗi năm, và chế độ điền phú Tam Đại Hạ-Thương-Chu một mạch nối tiếp nhau, Cố Viêm Vũ dựa vào đó mà nhận định "chế độ điền phú từ thời cổ đến nay, thực tế bắt đầu từ Vũ".[tham 122] Chế độ thập phân của triều Chu lấy tổng thu hoạch bình quân trong vài năm của một dân hộ, sau đó thu một số trung dung không đổi làm số lượng thuế phải nộp.[note 155], với sức sản xuất và sức bức xạ của chính quyền thời Hạ thì vẫn chưa đủ khả năng thi hành chế độ địa tô thực vật như vậy. Mạnh Tử viết chữ "cống", mang nghĩa thể hiện là giữa dân chúng và quý tộc không có yếu tố cưỡng chế quá lớn, mà có khả năng tồn tại tính tự nguyện ở một mức độ nhất định. Chế độ phú cống mang tính chất dân chúng tự chủ này phù hợp với thời Hạ, vốn có sức sản xuất thấp kém và chính quyền của Hạ hậu thị có cơ cấu không hoàn chỉnh, cũng gần gũi với trật tự kinh tế dân chủ của thị tộc bộ lạc nguyên thủy. Vào mạt kỳ triều Hạ, quan hệ giữa Hạ hậu thị và phương quốc bộ lạc xấu đi, Hạ hậu Kiệt thảo phạt tứ xứ, ông tăng số điền phú quy định để sung cho quân phí, tăng thêm gánh nặng cho nhân dân, kích thích tâm lý bất mãn, khiến họ phản lại Hạ hậu mà chạy sang với Thương Thang. Trong lúc chinh Hạ, Thang từng thề trước mọi người "tội Hạ như thế nào? Hạ vương làm hại đến sức của mọi người, chia cắt Hạ ấp, có dân chúng mệt mà chẳng giúp" để trách tội trạng chủ yếu của Kiệt. Ngoài việc cống thập phân, Kiệt còn bắt dân binh chinh dịch, sau đó dân chúng bất mãn nên chọn thái độ bất hợp tác. Nhìn sang chế độ "trợ" thời Ân-Thương, bình dân bách tính ngoài nghĩa vụ sản xuất nông nghiệp còn có trách nhiệm lao dịch với binh dịch là chính, kết quả là Thương tộc có thể động viên binh lực lớn hơn so với Hạ hậu.[tham 3]

Chế độ hình phápSửa đổi

Văn hiến cổ chép rằng vào thời kỳ Hạ đã có chế độ hình pháp khá hoàn thiện. "Thượng thư-Lã hình" có viết "Mục vương theo Thục hình thời Hạ mà chế ra Lã hình", tức là chỉ việc Chu Mục vương lấy Thục hình của triều Hạ để chế định chế độ hình pháp của Chu quốc, là tham khảo trọng yếu của "Lã hình". "Thục hình" được viết trong văn bản có nhiều khả năng là một loại[tham 123][tham 124] với "Vũ hình"[note 156] trong Tả truyện "Hạ hữu loạn chính, nhi tác Vũ hình"[note 157] Nhưng Thục hình[note 158], Vũ hình có phải là hình pháp vào thời Hạ hay không, nội dung cụ thể ra sao, đến nay vẫn chưa khảo được. Trong Tả truyện có dẫn thuật từ "Hạ thư" về hình pháp thời Hạ "hôn[note 159], mặc[note 160], tặc[note 161], sát"[tham 126], nghĩa là người phạm vào ba loại tội hôn, mặc, tặc này thì sẽ bị phán tử hình. Thúc Hướng nước Tấn gọi loại hình pháp này là "Cao Dao chi hình".[tham 127] Tuy quan niệm tử hình đã sản sinh từ thời đại đồ đá mới, song lý quan của Vũ là Cao Dao có khả năng là nhân vật đầu tiên pháp luật hóa tử hình.[tham 53] "Hoàn thổ[note 162]"[note 163] của Hạ hậu Hòe, nơi Thương Thang bị Hạ kiệt giam giữ là "Hạ đài" chính là nhà giam thời Hạ[note 164], nhà giam được ghi chép sớm nhất trong sách sử Trung Quốc.[tham 26][note 165] Hoàn thổ là một loại nhà giam nguyên thủy, có hình tròn được đào bên dưới lòng đất, trên mặt đất dựng bờ rào vây quanh thổ lao.[tham 53] "Đại Vũ mô" viết "giới chi dụng hưu, đổng chi dụng uy, khuyến chi dĩ "Cửu ca", tỉ vật hoại"[tham 130], đánh giá rằng việc Hạ hậu lập ra hình pháp là một loại thủ đoạn trong việc tiến hành trị lý dân chúng.[tham 3]

Do thiếu thốn sử liệu, tình hình cụ thể về chế độ quân sự triều Hạ khó mà khảo chứng được, chỉ có thể rút ra từ sử sách về chiến tranh. Trong "Cam thệ" có chép đến chiến tranh giữa Khải và Hữu Hổ thị, đề cập đến chi tiết Hạ hậu triệu lệnh Lục khanh[note 166][note 167], lục khanh là gọi chung tướng lĩnh sáu lộ quân đội,[note 168] mỗi người trong đó lãnh đạo một đội quân, Hạ hậu có quân quyền tối cao, chỉ huy lục khanh, có thể thấy vào thời Hạ đã có chế độ quân quyền tập trung. "Cam thệ" có ghi rằng Hạ hậu ban hành lệnh động viên khi chuẩn bị thảo phạt Hữu Hổ thị, đây là ghi chép quân pháp sớm nhất trong lịch sử Trung Quốc, rằng "tả bất công vu tả, nhữ bất cung mệnh; hữu bất công vu hữu, nhữ bất cung mệnh; ngự phi kì mã chi chính, nhữ bất cung mệnh. Dụng mệnh, thưởng vu tổ; phất dụng mệnh, thưởng vu xã. Dữ tắc nô lục nhữ"[note 169][tham 114]", phản ánh quân pháp vào thời Khải tương đối nghiêm khắc.[tham 53]. "Tư Mã pháp-Thiên tử chi nghĩa ghi "kì, Hạ hậu thị huyền thủ, nhân chi chấp dã. Chương, Hạ hậu thị dĩ nhật nguyệt, thượng minh dã", có vẻ nói đến việc quân đội của Hạ hậu trên chiến trường có người cầm cờ sử dụng cờ đen để chỉ huy, binh tốt dựa vào dấu hiệu hình nhật nguyệt mà nhận biết.[tham 132]

Kết hợp các ghi chép trong văn hiến và phát hiện khảo cổ có thể biết rằng thời Hạ có hai loại binh chủng là xa binh và bộ binh, đương thời còn chưa có kị binh. Thời Hạ đã có mã chiến xa làm bằng gỗ, binh sĩ trên xe phân thành tả, hữu, ngự, ngự giả điều khiển chiến xa và chỉ huy tác chiến, còn binh sĩ tả hữu bảo vệ cho ngự giả. Nhưng dựa theo sức sản xuất thời viễn cổ mà nói, việc chế tạo xe ngựa rất hạn chế, chỉ có thể cung ứng cho Hạ hậu hoặc tướng lĩnh chỉ huy thượng cấp sử dụng, xa binh không phải là chủ lực trên chiến trường. Bộ binh là bộ phận tổ thành chủ yếu của quân đội thời Hạ. Đương thời, binh sĩ và nông dân hợp nhất, chưa có quân đội chuyên nghiệp hóa, vào thời bình họ tham gia hoạt động nông nghiệp và súc mục nghiệp như thường, trong thời kỳ chiến tranh thì họ biến thành lực lượng quân sự.[tham 133] Binh khí thời viễn cổ bắt nguồn từ công cụ lao động sản xuất, đa số công cụ có thể sử dụng cho cả chiến tranh và lao động. Căn cứ vào các di vật khai quật được tại di chỉ văn hóa Nhị Lý Đầu, binh khí thời Hạ chủ yếu làm từ gỗ, đá, xương, ngoài ra sau kỳ thứ ba phát hiện được một ít binh khí bằng đồng thanh. Binh khí làm bằng gỗ chủ yếu là thù, bổng (gậy), cung, song do lõi gỗ dễ mục, số dụng cụ còn lại khá ít. Binh khí làm bằng đá có rất nhiều chủng loại, đại biểu có búa đá, rìu đá, mác đá, cầu đá, đầu mũi tên làm từ đá, đầu mâu làm từ đá. Vỏ trai dùng nhiều trong chế tạo đầu mũi tên, cũng như là vật phụ trợ để tăng cường tính sát thương cho thù gỗ hay gậy gỗ. Từ kỳ thứ ba về sau xuất hiện binh khí bằng đồng thanh, song chỉ là số ít, có khả năng là để Hạ hậu, tướng lĩnh và nhân sĩ thuộc thượng tầng trong xã hội đeo. Ngoài ra, còn có binh khí lễ nghi làm bằng đồng thanh và ngọc thạch, dùng làm vật phẩm tùy táng cho quý tộc.[tham 134]

Nhân khẩu triều Hạ là vấn đề chưa thể xác định, do niên đại xa cách, chỉ có thể thông qua suy tính số học tiến hành nghiên cứu. "Hậu Hán thư-Quận quốc chí" bổ chú, dẫn từ "Đế vương thế kỷ" của Hoàng Phủ Mật (215-282) nói rằng: "đến khi Vũ bình thủy thổ, hoàn thành Cửu châu,...,dân khẩu 1.3553.923 người[tham 135]", song thực tế con số này là do Hoàng Phủ Mật căn cứ vào nhân khẩu thời Tần, Hán, Tây Tấn mà suy tính ngược ra.[note 170] Học giả hiện đại Tống Trấn Hào căn cứ việc khi Thiếu Khang cát cứ Luân ấp "hữu chúng nhất lữ[note 72]" cùng với chủ giải của Đỗ Dự "500 người là một lữ", tiến hành suy tính và nhận định 500 người chỉ là binh số có thể phái đi, cộng thêm người già, phụ nữ, trẻ nhỏ thì Luân Ấp có nhân khẩu 1500-2500 người, là số nhân khẩu một thành ấp hạng trung tiểu thời Hạ[tham 137]. Tuy nhiên, "chúng nhất lữ" chưa hẳn là một đơn vị số lượng chính xác, cũng có thể lý giải là mang ý một quần thể người, chỉ có thể nói rằng vào thời kỳ Thiếu Khang đã có khái niệm về số lượng nhân khẩu nhất định. Do không có văn hiến ghi chép truyền thế đến nay, ngay cả việc thời Hạ đã từng tồn tại chế độ điều tra nhân khẩu, hiện cũng không thể thảo luận. Thống kê nhân khẩu chỉ có ý nghĩa trong giới hạn phạm vi không gian cụ thể, song nay không thể phục nguyên chính xác phạm vi thế lực cụ thể của triều Hạ, do vậy cũng không thể tham khảo nghịch suy.[tham 136] "Thượng thư đại truyện- Ngu truyện" giảng thuật là vào thời Thuấn "tám nhà xưa là một lân, ba lân thành một bằng, ba bằng thành một lý năm lý thành một ấp, mười ấp thành một đô, mười đô thành một sư, châu gồm mười hai sư". Vương Dục Dân căn cứ theo ghi chép này, giả sử mỗi nhà có năm khẩu, tính rằng thời Ngu Hạ có 432.000 hộ, 2,16 triệu người.[tham 138] Cuối cùng, dựa theo di chỉ khảo cổ văn hóa Nhị Lý Đầu để suy tính, Tống Trấn Hào thống kê rằng có ba thành ấp có nhiều đến 5000 cư dân, một chỗ có 4000-5000 nhân khẩu, 4 chỗ có 3000 nhân khẩu, 9 chỗ có 1.000 hay 2.000 nhân khẩu, 9 chỗ có 500-900 nhân khẩu, 5 chỗ có dưới 300 nhân khẩu. 27 thành ấp dạng mẫu bình quân nhân khẩu 1.000-1800 người, do vậy ước tính tổng nhân khẩu trong khoảng 2,4-2,7 triệu người.[tham 137]

Triều Hạ nằm trong khoảng thời gian manh nha quá độ từ thị tộc bộ lạc đến quân chủ quốc gia, lễ học gia cổ đại xác định triều Hạ là kết thúc của thời kỳ "Đại đồng", bắt đầu thời kỳ "Tiểu khang". Toàn thiên "Lễ ký-Lễ vận" mô tả toàn diện về xã hội "Tiểu khang" bắt đầu từ thời Vũ, thời kỳ Đại đồng "Thiên hạ là của chung, tuyển dụng người hiền năng", song về thời kỳ "Tiểu khang" thì viết rằng "nay đại đạo[note 171] đã ẩn, Thiên hạ là của triều đình", giảng thuật là thời Vũ Khải "công thiên hạ" biến thành "gia thiên hạ"[note 172], không truyền cho người tài đức mà truyền cho con. Biến đổi này là bước ngoặt trong quá trình phát triển chính trị xã hội Trung Quốc, nguyên nhân chính là hình thức sản xuất vật chất phát triển nhanh chóng trong xã hội vãn kỳ thời đại đồ đá mới. Trong khi sản lượng vật phẩm dư thừa nhiều lên, thì quyền lợi của quý tộc thị tộc cũng tăng cao, theo sau đó là mâu thuẫn nội bộ thị tộc trở nên mãnh liệt và một thiểu số quý tộc thượng tầng lũng đoạn đối với của cải vật chất. Dưới tình hình này, chế độ thiện nhượng dân chủ trong thị tộc bộ lạc không thể thích ứng với hình thế xã hội mới và bị chế độ quân chủ thế tập thay thế. Chế độ thế tập sản sinh cạnh tranh tranh đoạt quyền lực trong nội bộ thị tộc, bào tộc, cuối cùng xuất hiện vấn đề quân sự.[tham 3] Tình hình này ngay từ thời kỳ Thuấn Vũ đã cấu thành vấn đề, vì vậy Vũ mới có thể phá lệ thiện vị cho con.[note 173] Hoặc nói là Vũ trước tiên muốn nhượng cho Cao Dao tuổi đã cao, rồi lại nhượng cho Ích song người này không được lòng người, đối với việc này người thời Chiến Quốc nói rằng Vũ bề ngoài là truyền Thiên hạ cho Ích, song kỳ thực lệnh cho Khải tự đoạt lấy.[tham 140]

"Lễ ký-Đàn cung hạ" nói rằng "tích giả Hữu Ngu thị quý đức nhi thượng xỉ[note 174] Hạ hậu thị quý tước[note 175] nhi thượng xỉ, Ân nhân quý phú nhi thượng xỉ; lại nói rằng "Hạ hậu thị vị thi kính[note 176] vu dân nhi dân kính chi". Trước thời Hạ, thời kỳ Thuấn thực hành chế độ thiện vị, quân chủ dựa theo phẩm hạnh mà thoái nhượng, coi trọng đức tính của người kế tục. Đến thời kỳ nhà Thương, sức sản xuất được nâng cao đáng kể, các hộ gia đình có sản phẩm dư thừa, nhân dân bắt đầu xem trọng việc tích lũy của cải. Thời Hạ thuộc giai đoạn quá độ giữa xã hội thị tộc nguyên thủy và xã hội phong kiến thế tập, hình thành quan niệm đẳng cấp, giá trị của con người dần được định vị dựa theo đẳng cấp của họ trong xã hội, sự khác biệt đẳng cấp này được truyền cho nhau theo phương thức thế tập cha chết con nối, anh chết em kế tục. Một cá nhân trong xã hội được đãi ngộ theo lễ tiết, căn cứ theo đẳng cấp xã hội của họ chứ không phải theo đức tính phẩm cách của họ. Triều Hạ nằm ở giai đoạn quá độ giữa hậu kỳ của thời đại đồ đá mới và thời đại đồng thanh, về sinh hoạt xã hội thì kỹ thuật sản xuất được nâng cao, thực hiện trung ương tập quyền đồng thời có sự biến hóa về chất.[tham 3]

Nông nghiệpSửa đổi

Vào thời Hạ, văn minh nông nghiệp có sự phát triển khá lớn. "Luận ngữ-Thái bá" ghi rằng "Vũ tận lực vào ngòi lạch", biến thủy tai thành thủy lợi, phục vụ trồng cấy. Kỳ thực việc ứng dụng kỹ thuật thủy lợi là do nhân dân lưu vực Hoàng Hà trong quá trình lao động thực tiễn dần tích lũy được, không phải chỉ do Đại Vũ tiến hành[tham 31] Theo truyền thuyết, đại thần của Vũ là Nghi Địch bắt đầu cất rượu, Hạ hậu Thiếu Khang cũng phát minh ra phương pháp cất rượu nếp. Vào hậu kỳ thời đại đồ đá mới, văn hóa Long Sơn thuộc văn hóa Trung Nguyên đã có tập quán cất rượu, đến thời Hạ khi mà sức sản xuất cao hơn thì cất rượu ngon, uống rượu ngon trở thành một cách để tượng trưng cho quyền lực và tài lực.[tham 141] Trong văn hiến cổ có ghi chép đến các truyền thuyết "Đỗ Khang làm rượu"[tham 142], "Nghi Địch làm rượu"[tham 143], "Thái Khang làm rượu nếp", "Thiếu Khang làm rượu nếp"[tham 144], chúng là những bằng chứng về tầm quan trọng của rượu trong thời kỳ này. Thời kỳ Hạ-Thương-Tây Chu, rượu đều cất từ lương thực và có số độ không cao, cũng không nồng mạnh. Trong "Lễ ký-Ngọc tảo" có chép rằng cổ nhân uống ba chén (túc) rượu xong thì đầu óc vẫn tỉnh táo.[note 177] Để đáp ứng yêu cầu sản xuất nông nghiệp, người ta khám phá ra quy luật các mùa của nông sự, loại nông lịch vẫn được lưu hành đến nay từng được gọi là Hạ lịch- có khả năng được biên thành vào thời Hạ. Súc mục nghiệp có sự phát triển nhất định, còn có một số thị tộc bộ lạc chuyên môn chăn nuôi, như Hữu Hỗ thị sau khi thua Hạ hậu trong trận chiến tại Cam bị biếm làm mục nô làm việc chăn nuôi. Thức ăn chủ yếu của thứ dân Tam đại là cháo, cơm nấu từ các loại hạt. Đem các loại kê, gạo nấu thành cháo loãng, cháo đặc dùng để ăn, xã hội thượng tầng thì ăn nhiều cơm, có khi còn ăn rau xanh. Chỉ khi cử hành hoạt động tế tự quy mô lớn thì mới giết thịt gia súc để tế, thịt cúng đặt ở trong chiếc đỉnh trữ dưới lòng đất.[tham 146][tham 147][tham 148] Tại nhiều điểm di chỉ văn hóa Nhị Lý Đầu phát hiện được các mẫu vật vỏ kê, vỏ thóc.[tham 33]

Thủ công nghiệpSửa đổi

"Khảo công ký" có viết rằng "Hạ hậu thị thượng tượng", thể hiện rằng Hạ hậu xem trọng sản xuất thủ công nghiệp. Triều Hạ thành công trong việc đưa văn minh Trung Nguyên từ thời đại đồ đá quá độ sang thời đại đồ đồng. Các đồ vật thời đại đồ đá mới như đồ đá tinh xảo, đồ xương sừng, đồ vỏ trai dần bị đồ gốm, đồ sơn mài, đồ ngọc thạch, đồ ngọc lam, đồ đồng, đồ đồng thanh thay thế. Tương truyền, vào thời kỳ Nghiêu Thuấn đã sử dụng đồ sơn, sang thời kỳ Hạ Vũ được sử dụng làm đồ tế, "mặc nhiễm kỳ ngoại, nhi chu họa kỳ nội".[tham 149] Thời kỳ viễn cổ, nhân dân sử dụng rộng rãi đồ gỗ và sơn, song đồ làm bằng gỗ dễ dàng bị mục, không dễ bảo tồn, hiện nay khai quật được khá ít. Tại di chỉ Nhị Lý Đầu khai quật được một cái bàn nhỏ được sơn, lớp gỗ đều đã mục nát, song vẫn có thể phân tích ra hình dạng. Từ việc nghiên cứu hình dạng, phát hiện ra có nhiều loại như ống sơn, trống sơn, bát sơn, hộp sơn đáy bằng, hay quan tài sơn. Chế tạo đồ ngọc thạch thời Hạ đã có trình độ tương đối, "Tả truyện" viết rằng vào thời Chu sơ phân phong Lỗ quốc công Bá Cầm, ban cho bảo ngọc truyền thế, "Hạ hậu thị chi hoàng[note 178]"[tham 150] Tại di chỉ Nhị Lý Đầu khai quật được nhiều loại đồ ngọc như qua ngọc, đao ngọc, khuê ngọc, tông ngọc, bản ngọc, việt ngọc. Các loại đồ ngọc này dùng làm vật phẩm trang trí trong lễ nghi, không phải là công cụ dùng trong thực tiễn. Trong số văn vật khai quật thuộc kỳ thứ ba của văn hóa Nhị Lý Đầu có binh khí làm bằng đồng thanh sớm nhất của Trung Quốc, ứng với ghi chép "Vũ huyệt chi thời, dĩ đồng vi binh".[tham 151] Có nhiều chủng loại đồ đồng như qua, đao, đục, chùy, móc câu. Ngoài ra, còn phát hiện vết tích của việc chế tạo đồ đồng như than gỗ, vụn đồng đỏ, mảnh khuôn đúc, mảnh nồi nấu.[tham 53]

Vào thời kỳ đồ đá mới, nghề xe sợi dệt vải có tiến bộ, xuất hiện khung cửi nguyên thủy, nguyên liệu xe sợi dệt vải trong xã hội hạ tầng phần nhiều là từ sắn dây, đay, còn trong xã hội thường tầng thì dùng nhiều lông[note 179], da, đương thời đã có tập quán nhuộm y phục.[tham 153][tham 152] Mặc dù đến nay vẫn chưa phát hiện ra chứng cứ khảo cổ chứng tỏ văn hóa Nhị Lý Đầu sử dụng lụa, song đã có phát hiện khảo cổ liên quan trong văn hóa Long Sơn, văn hóa Đại Vấn Khẩu, văn hóa Lương Chử có niên đại sớm hơn[tham 154], kết hợp với ghi chép trong "Hạ tiểu chính" là "tam nguyệt,... nhiếp tang. Tang nhiếp nhi ký chi, cấp tang dã....thiếp, tử thủy tàm[tham 155], thì việc người Hạ từng sử dụng sản phẩm tơ lụa cũng có tình có lý.[tham 156]

Thương nghiệpSửa đổi

"Diêm thiết luận" có viết rằng "Hạ hậu dùng sò đen"[tham 157], cho thấy người thời Hán nhận định triều Hạ dùng tiền vỏ sò. Nhiều nền văn hóa viễn cổ trên thế giới dùng vỏ sò vỏ trai trong thiên nhiên làm tiền tệ, tiền đề của việc này là phải đủ về số lượng, đồng thời có thể cung ứng vỏ sò biển trong một thời gian dài. Tuy nhiên, Hạ hậu thị là văn minh sông nước, phạm vi thế lực chỉ giới hạn trong trung hạ du Hoàng Hà, đến trung vãn kỳ mới khoách trương đến bờ Hoàng Hải, trước đó Hạ hậu thị từng đối địch một thời gian dài với tộc Di ở phía đông, không có nhiều khả năng dự trữ được nhiều vỏ sò vỏ trai. Thương nghiệp giao dịch vào thời Hạ có khả năng thông qua hạt lương thực và gia súc còn sống để hoàn thành. Tại di chỉ Nhị Lý Đầu phát hiện vỏ sò thiên nhiên và nhân tạo, chúng có khả năng đảm đương nhiệm vụ tiền tệ.[tham 53]

Trong quá trình trị thủy, Đại Vũ mở núi thông sông, có tác dụng lớn đối với sự phát triển giao thông đường thủy và đường bộ thời cổ đại. "Sử ký-Hạ bản kỷ" có viết thời Vũ trị thủy "đi đường bộ ngồi xe, đi đường thủy ngồi thuyền[note 180], đi qua bùn[note 181] dùng khiêu (橇)[note 182], qua núi dùng cúc (檋)[note 183][note 184],... để mở mang cửu châu, thông cửu đạo, vượt cửu trạch, qua cửu sơn,... khi đem đồ cống tương ứng từ địa phương, đến chỗ sông núi thì có tiện lợi[tham 26]" thể hiện khi Đại Vũ trị thủy thì việc thông hành hết sức bất tiện, Đại Vũ lợi dụng các công cụ giao thông như xe, thuyền, khiêu để vượt sông suối bùn cát. Ông suất lĩnh quần chúng xây đắp đường bộ liên thông cửu châu, hỗ trợ việc thực thi chế độ cống nạp, cũng tạo điều kiện cho giao lưu kinh tế giữa các nơi.[tham 159] Khu vực giao thông của Hạ hậu chiều đông tây ít là 500-600 lý, chiều nam-bắc ít là 300-400 lý.[tham 41] "Quốc ngữ-Chu ngữ" có chép "Hạ ra lệnh nói rằng tháng 9 mở đường, tháng 10 xong cầu[tham 67]", tháng 9 nông lịch là sau mùa mưa, sửa sang đường bộ, tháng 10 nông lịch là sang mùa đông khô hạn thì xây cầu.

Di chỉ Nhị Lý Đầu tại Yển Sư có quy mô lớn chưa từng thấy trong lưu vực Hoàng Hà thời viễn cổ, trong văn hóa khảo cổ cùng thời kỳ cũng không có.[tham 88] Tại trung tâm địa lý của khu vực văn hóa Nhị Lý Đầu có thể là một tòa đô ấp hoặc thành thị lớn thời Hạ.[tham 160] Đã xác nhận có hai tòa cung điện số 1 và 2, riêng tại tường phía bắc của cung điện số 2 còn có nền móng số 6 có kích thước đồng đẳng thuộc kỳ thứ 4. Hai quần thể kiến trúc này thể hiện bố cục trục tuyến giữa.[tham 156][tham 161] Cung điện số 1 có hình hơi vuông, khuyết một góc đông bắc, chiều đông tây tổng cộng rộng 96,2 mét, chiều nam bắc tổng cộng dài 107 mét, tổng diện tích mặt đất là 9585 m². Điện đường chính nằm ở phía bắc trông về phía nam, mặt rộng 8 gian, vào sâu 3 gian. Bốn phía có tường vách bao quanh, trong có lang vũ hành đạo, tường đông có một phòng bên. Trên trục tuyến giữa hướng về chính nam có cửa lớn mở rộng, phân thành ba môn đạo, mỗi phía bắc và đông có một cửa bên. Cung điện số 2 đông tây rộng 58 m, bắc nam dài 72,8 m, có tường bao quanh bốn mặt và hồi lang ba mặt đông, nam, tây. Cung điện số 1 và 2 đều có đường ống thoát nước làm từ gốm, song hệ thống ở cung điện số 2 được bảo tồn tương đối hoàn chỉnh, đường ống cấu thành từ nhiều phần ống gốm liên tiếp. Mỗi phần có đường kính từ 16,522cm, dài 5258cm, dày khoảng 2cm, đặt trong một rãnh được đào trước sâu 1 mét dưới đất nhằm đề phòng thấm nước. Bản đá dày 57cm được gác phía trên ống gốm, rãnh, nhằm đề phòng người đi tạo sức ép làm vỡ ống gốm. óng gốm có xu thế tây cao đông thấp, thông qua chênh lệch độ cao để đưa nước mưa từ trong cung điện đình viện ra bên ngoài.[tham 162] Ngoài khu cung điện có đường đất dọc ngang đan xen, xưởng thủ công, tường thành đất nện.[tham 161]

Nghệ thuậtSửa đổi

Thời Hạ, xã hội bắt đầu hình thành giai cấp trên dưới, sản phẩm nghệ thuật cũng theo đó mà phân hóa. Đồ vật mà nhân dân hạ tầng sử dụng có tạo hình thực dụng, hoa văn trang trí giản đơn, phát triển theo phương hướng thẩm mỹ chất phác. Lễ khí của quý tộc vương thân thượng tầng có hoa văn trang trí phức tạp, diễn biến phương hướng tạo hình biến hóa đa dạng. Khí cụ dùng để đựng đồ vật của hạ tầng có hoa văn phần nhiều là các dạng hình học, hoặc có hoa văn gia súc, hoa văn cá và một số đề tài khác có liên quan đến sản xuất nông nghiệp. Lễ khí thượng tầng có hoa văn trang trí thường thấy là hình mây sấm phức tạp, hình mắt, hình con rắn, hình mặt thú, đề tài phần nhiều có quan hệ với quỷ thần.[tham 162][tham 156] Chế tạo đồ gồm tại văn hóa vãn kỳ Long Sơn và văn hóa tảo kỳ Nhị Lý Đầu có giá trị nghệ thuật tương đối cao. Đồ gốm kỳ thứ hai, thứ ba khai quật từ Nhị Lý Đầu có bề mặt phần nhiều được trang trí bằng các loại hoa văn trang sức như vân màu lam, vân dây, vân hình vuông, đôi khi thấy chạm khắc các loại vân hình móng tay, nét vạch, lông chim, vòng tròn.[tham 33] Thời Tam đại chỉ có nghệ thuật trang sức cho các đồ vật thực dụng, thiếu tác phẩm nghệ thuật vì nghệ thuật.[tham 156]

Âm nhạcSửa đổi

Trung Quốc vào 9000 năm trước, tức sơ kỳ thời đại đồ đá mới, đã có xuất hiện nhạc khí[note 185]. Về khởi thủy của âm nhạc tại Trung Quốc, các văn hiến ghi chép khác nhau. "Lã thị Xuân Thu-Cổ nhạc thiên" và "Thượng thư-Ích tắc" ghi rằng vào thời kỳ Đế Khốc, Đế Thuấn đã có nhiều loại nhạc khí, trong đó danh xưng một số loại nhạc khí nói chưa rõ. "Sơn Hải kinh-Đại hoang tây ký" ghi rằng "khai thượng tam tần vu thiên, đắc 'cửu biện' dữ 'cửu ca' dĩ hạ. Thử thiên mục chi dã, cao nhị thiên nhận, khai yên đắc thủy ca 'cửu thiều'", nói lại rằng Hạ hậu Khải cưỡi rồng làm khách Thiên cung, trộm lấy 'cửu ca', 'cửu thiều' 'cửu biện' của Thiên Đế để tự mình hưởng dụng, do vậy mà nhân gian có ca nhạc.[tham 2] "Lã thị Xuân Thu-Âm sơ" ghi rằng khi Đại Vũ tuần thị đông nam thì gặp gỡ nữ nhi của Đồ Sơn thị, Đồ Sơn thị sáng tác một bài ca "Hậu nhân hề y", đấy là tình ca sớm nhất được ghi chép trong văn hiến, có thuyết cho là khởi điểm của Nam âm thời Hán.[tham 163] "Chu Lễ-Đại ty nhạc" ghi rằng người thời Hạ vì ca tụng công lạo trị thủy của Đại Vũ nên biểu diễn "Đại Hạ", dùng làm nhạc vũ tế tự núi sông, đến thời Chiến Quốc còn được Lỗ quốc dùng làm vũ nhạc diễn xuất cung đình.[tham 164] "Lễ ký-Tế thống" ghi rằng "bát dật dĩ vũ Hạ", tám người thành một dật, tám dật là 64 người tổ thành đội hình biểu diễn có chiều dọc ngang đều nhau, dựa theo lễ pháp thời Chu thì chỉ có thiên tử triều Chu mới có thể dùng đội hình lớn như vậy[note 186], có thể thấy "Đại Hạ" có đẳng cấp cao. Nhạc khí thời kỳ Hạ được chế tác từ xương, gỗ, đá, da, gốm; chủng loại bao gồm dụng cụ diêu hưởng, hưởng cầu, địch, tiêu, cổ, khánh, chung, linh, huân, sừng hiệu lệnh. So với các nền văn hóa khảo cổ xung quanh, nhạc khí khai quật thuộc văn hóa Nhị Lý Đầu rất thiếu thốn.[tham 162] Năm 1960, tại tầng kỳ thứ ba của di chỉ Nhị Lý Đầu tại Yển Sư đã khai quật được một huân gốm màu tro, tâm rỗng, hình quả trám, phần đầu có một miệng thổi nhỏ, một bên phần thân giữa có lỗ âm có đường kính 0,4cm, qua thử nghiệm thì nó có thể phát ra hai âm: la thăng thứ, đô thứ.[tham 2] Cũng phát hiện được thạch khánh làm bằng đá, dài 55,5cm, cao 28,5cm, dày 4,8cm, tạo hình đã tiếp cận khánh lễ làm bằng đồng thanh thời kỳ Thương-Chu.[tham 88]

Văn họcSửa đổi

Nhân dân thời Hạ chủ yếu sử dụng hình thức văn học truyền miệng trong sáng tác văn học. Đề tài ca dạo và sinh hoạt lao động có liên hệ mật thiết, và thần thoại được sử dụng để giải thích một số sự vật khó hiểu trong thế giới tự nhiên. Tuy nhiên, những văn học truyền khẩu này không được truyền bá đến nay, nên trước khi có thể phát hiện tài liệu văn tự đồng thời kỳ với triều Hạ, thì không thể có nhiều nghiên cứu chuyên sâu về văn học thời Hạ. Có thể gọi nó là thời gian nghệ thuật xưa của văn học nghệ thuật Trung Quốc.[tham 165] Người thời Chu súng kính văn hóa triều Hạ, trong tất cả các phương diện đều phỏng theo người thời Hạ mà tạo nên. Trên phương diện ngôn ngữ, người thời Chu nhận định ngôn ngữ thông dụng của triều Hạ là "Hạ ngôn" [note 187] Thời Thượng cổ, "Hạ" 夏, "Nhã" 雅 tương thông, "Hạ ngôn" cũng gọi là "nhã ngôn", là ngôn ngữ được sử dụng trong giao lưu giữa nhân sĩ thuộc thượng tầng xã hội triều Chu, "Thi Kinh" thời Chu chính là sử dụng nhã ngôn để sáng tác[tham 166]

Kỹ thuậtSửa đổi

Nghề đúc đồng là thủ công nghiệp mới nổi trọng yếu của triều Hạ. Trong các văn vật thời kỳ thứ nhất và thời kỳ thứ nhì của di chỉ Nhị Lý Đầu, xuất hiện đồ lễ làm bằng ngọc, thể hiện nó có một trình độ văn hóa tương đối. Ngoài ra, nghề làm đồ gốm thời Hạ có khả năng đã trở thành một ngành công nghiệp độc lập rất trọng yếu. Đối với đồ đồng thanh, Trung Quốc đã phát hiện ra dao đồng của văn hóa Nhị Lý Đầu. Nếu như văn hóa Nhị Lý Đầu được xác nhận là văn hóa thời kỳ Hạ, thì đây là đồ đồng thanh của thời kỳ triều Hạ. Công cụ mà người thời Hạ sử dụng được nhận định chủ yếu là đồ đá. "Chu thư" chép rằng vào thời Hạ Kiệt, Côn Ngô thị đem phôi bùn nung thành ngói, cho thấy kiến trúc cuối thời Hạ đã bắt đầu sử dụng ngói.[tham 167]。

Trong văn hiến thời Tiên Tần có ghi chép về việc quan triều hạ là Hề Trọng tạo ra xe, viễn tổ nước Tiết là Hề Trọng được Hạ Hậu bổ nhiệm làm 'xa chính', quản lý sự vụ chế tạo xe.[tham 168] "Sử ký-Hạ bản kỉ" cũng ghi chép rằng trong thời Hạ Vũ trị thủy "đi đường bộ ngồi xe, đi đường thủy ngồi thuyền", cho thấy xe đã xuất hiện ngày từ thời Đại Vũ. "Tả truyện" chép rằng "minh thí dĩ công, xa phục dĩ dung"[tham 120], rằng Hạ hậu đem xe làm vật thưởng công cho hạ quan. Ngoài ra, "Thế bản" có chép rằng "Hợi tác phục ngưu[note 188]，Tướng Thổ tác thừa mã[note 189]"[tham 170], và có bốc từ Ân khư làm chứng, chứng minh bộ tộc Thương đồng thời kỳ đã có xe ngựa.[tham 133]

Bè và thuyền độc mộc xuất hiện sớm nhất là vào trung kỳ văn hóa Long Sơn thuộc thời đại đồ đá mới, người Hạ trong một thời gian dài đã cư trú nương nhờ Hoàng Hà, Y Thủy, Lạc Thủy, thuyền bè do vậy trở thành công cụ vượt sông phổ biến. Thời Hạ vào trung hậu kỳ bước vào thời đại đồng thanh, sự xuất hiện của công cụ thuộc kim tạo điều kiện để chế tạo thuyền độc mộc, có thể nói thuyền mộc bản xuất hiện sớm nhất tại Trung Quốc là vào thời Hạ.[tham 171] Tộc Đông Di cư trú ven bờ Hoàng Hải, sở hữu kỹ thuật hàng hải khá cao, đây là lĩnh vực mà Hạ hậu thị với văn minh dòng sông không thể theo kịp. "Luận ngữ-Hiến vấn" chép rằng "Nghệ thiện xạ, Ngạo[note 190]đãng[note 191] chu[tham 36]", Ngạo tức là con của Hàn Trác tên Kiêu[note 58], rằng ông là một nhân vật giỏi điều khiển thuyền, và lại có chữ "đãng" nên có thể nói đây là một kiểu đi thuyền có mục đích, dùng nhân lực điều khiển khống chế, không phải để trôi dạt như trước. "Vũ cống" nói "triêu tịch nghênh chi, tắc toại hành nhi thượng[tham 91]", rằng người Hạ biết lợi dụng quy luật thủy triều sáng tối để đi thuyền.

Thiên văn lịch phápSửa đổi

Người thời Hạ có khả năng đã sở hữu nhiều tri thức về thiên văn, lịch pháp. "Tả truyện-Chiêu công thập thất niên" dẫn từ "Thượng thư-Hạ thư" chép rằng "thần bất tập vu phòng"[note 145][tham 117], chỉ việc Mặt Trời không xuất hiện hoàn chỉnh ở phía trên không của ngôi nhà, đây là ghi chép về nhật thực sớm nhất của Trung Quốc được biết đến[note 192] "Trúc thư kỉ niên" ghi rằng vào năm Hạ Kiệt thứ 15 "Dạ trung tinh vẫn như vũ"[tham 1] (trong đêm sao rơi như mưa), là ghi chép sớm nhất về mưa sao băng. "Thái bình ngự lãm" dẫn "Hiếu kinh câu mệnh quyết" viết "(Vũ thời, ngũ) sao chồng chất như quán châu[note 193], rõ như liên bích[note 194]。[tham 173]", chép về việc vào sơ kỳ thời Hạ từng xảy ra hiện tượng thiên văn hiếm thấy "ngũ tinh tụ" của Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ.[note 195] Thời ba vị quân chủ vãn kỳ triều Hạ là Dận Giáp (Cận), Khổng Giáp, Lý Quý (Kiệt), đều lấy thiên can làm tên, cách làm này gần như phương thức mệnh danh của quân chủ triều Thương, nếu quả thực là xưng vị thời Hạ chứ không phải biệt danh người thời Ân-Chu thêm vào, thì có thể nói phép ghi ngày Can Chi đã xuất hiện vào vãn kỳ triều Hạ[tham 33]. Căn cứ "Trúc thư kỉ niên", lúc thay thế Hạ-Thương, có viết về các hiện tượng kỳ dị "hoàng sắc đích thanh oa, hôn ám đích điều dưỡng, tam cá thái dương, thất nguyệt kết sương hòa ngũ cốc điêu linh" (sương mù màu vàng, một mặt trời mờ, sau đó ba mặt trời, sương giá trong tháng bảy, ngũ cốc tàn rụng), có học giả nhận định đó là ghi chép về phun trào núi lửa Minoa tại khu vực nay thuộc Hy Lạp[tham 175]。 　 Trong "Luận ngữ", Khổng Tử chủ trương "hành Hạ chi thời"[tham 176], đến nay nông lịch truyền thống Trung Quốc còn có biệt danh là "Hạ lịch", dựa theo những dấu tích này có thể nói rằng vào thời Hạ do nhu cầu sản xuất nông nghiệp, kết hợp tri thức thiên văn tích lũy được mà biên thành lịch pháp giản đơn. "Hạ lịch" đều có ghi chép trong các văn hiến thời Tiên Tần như "Thi Kinh", "Tả truyện", "Trúc thư kỉ niên", ít nhất là thông dụng trong nội bộ nước Đường (tức nước Tấn) thời Chu sơ. "Hạ tiểu chính" nguyên là một thiên của "Đại đái lễ ký", kinh văn này có một bộ phận câu văn giản ước thâm sâu, không như văn phong Đông Chu, chậm nhất là hoàn thành vào tảo kỳ Xuân Thu, là lịch thư sớm nhất của Trung Quốc, có ghi chép giản đơn về vật hậu, khí hậu, tinh tượng các tháng. "Hạ tiểu chính" căn cứ theo sự đầy khuyết của Mặt Trăng mà phân một năm thành 12 tháng, song không có dấu hiệu 5 năm đặt hai tháng nhuận, cũng không phân biệt bốn mùa. Trong ghi chép tháng 5 có "thời hữu dưỡng nhật", trong ghi chép tháng 10 có "thời hữu dưỡng dạ"[tham 155], "Tả truyện" chú giải "dưỡng giả trường dã", nói rằng tháng 5 của "Hạ tiểu chính" có ngày dài nhất (tức Hạ chí", tháng 10 có đêm tối dài nhất (tức Đông chí), tuy nhiên Đông chí tại bình nguyên Hoa Bắc ứng vào tháng 11 thay vì tháng 10, cho thấy rằng loại lịch pháp này không chuẩn xác, niên đại chế thành tương đối nguyên thủy.[tham 31]

Tôn giáoSửa đổi

Sức sản xuất thời kỳ viễn cổ thấp kém, ngay cả trong điều kiện thời tiết thuận lợi cũng không thể hoàn toàn tránh được nguy hiểm thiếu lương thực. Nhân dân nhận thấy bất lực trước tình hình, tìm cách thông qua lực lượng tự nhiên siêu việt để đạt đến nguyện vọng chi phối tự nhiên nhằm đảm bảo được mùa. Do đó hi sinh người và động vật để làm hài lòng thiên thần, thử lợi dụng hoạt động tế tự nhằm thoát khỏi áp lực của thế giới tự nhiên đối với sinh tồn của nhân loại. Tế người tại lưu vực Hoàng Hà sớm nhất được biết đến là trong văn hóa Tề Gia tại thượng du, đương thời thường là vợ tuẫn táng theo chồng, sau phát triển thành nô bộc tuẫn táng, cho rằng linh hồn của thê thiếp và nô bộc có thể phục vụ chủ nhân trong thế giới sau khi chết[tham 177]. Văn hóa Nhị Lý Đầu cũng có dấu tích của việc tế người, song quy mô rất nhỏ so với số lượng tế tự hàng trăm người thời Thương. Mộ táng tại di chỉ Nhị Lý Đầu thuộc Yển Sư phân thành hai loại là mộ có huyệt và mộ không có huyệt. Mộ đất một người có huyệt chiếm đa số, người được chôn nằm ngửa và thẳng, hiện tượng bồi táng khá ít[tham 162]. Ngoài ra, còn có một thiểu số là mộ không huyệt, không có đồ tùy táng, đôi khi có mảnh vỡ đồ gốm, thậm chí có khi đồng táng với thú vật, có thể thấy người được chôn có địa vị xã hội thấp kém, khi còn sống có khả năng là tội nhân, tù binh chiến tranh, hoặc nô bộc. Nhiều người được chôn trong mộ không huyệt thể hiện dấu hiệu tử vong không bình thường. Thân thể người được chôn có tư thế cực kỳ không tự nhiên, có các dấu hiệu bị trói trước khi chết như hai tay bắt chéo giơ quá đỉnh đầu, đặt trước ngực, hoặc cong về sau lưng, thậm chí còn có một số sọ bị vỡ, thân và đầu tách rời. Có khả năng là chứng cứ về nhân tế, nhân tuẫn thời kỳ Hạ[tham 177]. Trừ tế người, tế ruộng, thời Hạ còn có hoạt động tế nhà, xung quanh cung điện số 1 kỳ thứ ba của di chỉ Nhị Lý Đầu có một số hố tế tự, phát diện xương các loài thú như chó, lợn[note 196] Còn có năm ngôi mộ táng tại khu sân và hành lang, người được chôn đều tử vong không bình thường, không có vật phẩm tùy táng, huyệt mộ chật hẹp, phá vỡ nền móng cung điện, không xác định được là tế tự dựng móng hay tế tự hoàn thành[tham 179]。

Nhân dân viễn cổ khi nướng thịt thú thì phát hiện hiện tượng xương bị vỡ, tạo thành những vết nứt vỡ với hình dạng khác nhau, có phần khó hiểu, khiến người xưa chú ý. Sau này, khi đạt được kết quả viên mãn trong các hoạt động như săn thú, chiến tranh, mọi người bắt đầu liên hệ hai thứ với nhau, xem đó là điềm trước của thần linh với sự vật, tích lũy thành tri thức gọi là chiêm bốc. Do trình tự phức tạp, tri thức nhiều và sâu, nên trong bộ lạc có vu sư chuyên việc xem bói, độc quyền giải thích bốc cốt. Lưu vực Hoàng Hà trong thời kỳ văn hóa Long Sơn bắt đầu hưng thịnh chiêm bốc[tham 177]. "Tả truyện" chép rằng triều Hạ có quan lại chiêm bốc[tham 180]. Toàn kỳ thứ 4 văn hóa Nhị Lý Đầu đều khai quật được bốc cốt bả vai bò, dê, lợn. Những bốc cốt này chỉ bị đốt cháy ở mặt sau, không đâm không đục, chưa khắc chữ, tương đối nguyên thủy hơn so với bốc từ Ân Khư[tham 162]。

• Văn hóa Nhị Lý Đầu

1. ^ a b c d có thuyết nói 13 đời, 16 vua, sai biệt là ở chỗ định Vũ là quân chủ hay thủ lĩnh liên minh bộ lạc. Những người ủng hộ việc xác định Vũ là quân chủ cho rằng sách sử có ghi rằng Thuấn chết, Vũ để tang ba năm rồi xưng đế. Những người ủng hộ việc xác định Vũ là thủ lĩnh liên minh bộ lạc nói rằng Khải chiêu tập thủ lĩnh các bộ lạc xung quanh đến Quân Đài, đánh dấu việc Khải thông qua thế tập mà đoạt được quyền vị, đến đó xưng bá Trung Nguyên, bắt đầu vương triều thế tập Trung Quốc, cho nên triều Hạ bắt đầu từ Khải. "Đế vương thế kỷ" thì ghi 19 vương, có thêm Nghệ và Hàn Trác.
2. ^ a b Liên quan đến vấn đề số năm tồn tại của triều Hạ, chủ yếu có 5 thuyết. Có thuyết cho là 470 năm, hay 471 năm, tức là theo "Trúc thư kỉ niên thể hệ" cổ bản, đây là quan điểm đa số. Lại có thuyết cho là 431 năm, hay 432 năm, căn cứ theo "Trúc thư kỉ niên thể hệ" kim bản hay "Nho gia kim bản", đây là quan điểm phổ biến thứ hai. Thuyết thứ ba thì cho là 440 năm[tham 4]. Thuyết thứ tư cho là 458 năm, hay 459 năm[tham 5]. Thuyết thứ năm cho là 483 năm[tham 6]. Hai thuyết đầu tiên có sự khác biệt là do tính hay không tính thời kỳ "vô vương" kéo dài 40 năm khi Hậu Nghệ và Hàn Trác đoạt quyền.[tham 7]. Cũng có giải thích rằng người thời trước tính từ khi Thuấn bắt đầu cai trị, còn người đời sau tính từ năm Hạ Vũ thứ nhất.[tham 8]
3. ^ a b Cổ bản Trúc thư kỉ niên: 自禹至桀十七世，有王與無王，用歲四百七十一年。起壬子，终壬戌。(Từ Vũ đến Kiệt 17 đời, có vương và không vương, trải qua 471 năm. Bắt đầu từ năm Nhâm Tý, kết thúc vào năm Nhâm Tuất)[tham 1][2]
4. ^ Liên quan đến niên đại hưng vong của triều Hạ, có nhiều thuyết suy tính. Hạ Thương chu niên biểu do Hạ Thương Chu đoạn đại công trình công bố ước tính là khoảng 2070 TCN- khoảng 1600 TCN, tồn tại trên dưới 470 năm[1]; cổ bản Trúc thư kỉ niên" ghi rằng vận nước triều Hạ là 471 năm[note 2], suy tính là 1989 TCN1559 TCN.[note 3]
5. ^ Liên quan đến câu "Man Di hoạt Hạ", có hai thuyết giải thích: Một thuyết cho rằng "Hoạt Hạ" tức là "Hoa Hạ", "Man Di" tương ứng với "Hoạt Hạ", hai bên vào thời kỳ Nghiêu Thuấn đều bị người Trung Nguyên xem là người Man ngoại tộc, giống như một chủng "khấu tặc gian quỹ". Từ "Hoa Hạ" sau khi triều Hạ được kiến lập thì mới chuyển từ chê thành khen. Có thuyết nói chữ "hoạt" là động từ, có nghĩa là xâm loạn, vào thời viễn cổ tộc Hạ và Man Di ngoại tộc tạp cư, do vậy Man Di loạn Hạ, "khấu tặc gian quỹ" không chuyện ác nào không làm.
6. ^ hai chữ "Hoa", "Hạ" hiện nay có âm đọc tương đồng trong các phương ngữ như tiếng Ngô, các nhà ngôn ngữ học do vậy ước đoán rằng hai chữ này vào thời cổ là đồng âm đồng nghĩa. Chữ "Hạ" xuất hiện sớm nhất trong "Thượng thư- Nghiêu điểu": "Đế viết: 'Cao Dao Man Di Hoạt Hạ, khấu tặc gian quỹ[note 5], nhữ tác sĩ.'"[tham 9]
7. ^
   "Hạ" giống như "người Trung Quốc). "Thuyết văn giải tự" ThanhTrần Xương Trị khắc bản chữ "夏") "Hạ, giống người Trung Quốc; từ dáng đi chậm, từ cái đầu, từ cái cối, cái cối hai tay, dáng đi chậm bằng hai chân."[tham 11]
   "Hạ" giống với dáng múa. "Hạ, khi múa, cái cối tượng trưng cho dáng tay người múa, dáng đi chậm tượng trưng cho dáng chân người múa."[tham 12]
   "Hạ" tượng trưng cho Đại Vũ trị thủy. "从臼，手有所持也，从夊，足有所躧也。象农夫之夏日治畦也；夏者，禹有天下之号也。象神禹之八年治水也。"[tham 13]
   "Hạ" tượng trưng cho vật tổ là côn trùng. Trong các bốc từ Ân Khư có các giáp cốt văn nghi là chữ "Hạ" như (), (), (). Có thuyết nói là tượng trưng cho ve sầu, "đồng thời giống với hình râu đầu và chân cánh, ve sầu là côn trùng mùa hạ, nghe tiếng kêu của nó thì biết là mùa hạ, vì thế mà người hiền trí thời xưa mượn hình con ve sầu để biểu thị."[tham 14]. Tuy nhiên, lại có thuyết cho là giống với thủy trùng, "truyền thuyết dân tộc Hạ, lấy Vũ là tông thần, lấy Ký là đất sinh tức, Vũ Ký cũng tức là đông tây nhất thuộc long xà quy mãnh, do đó cho tộc mình là con cháu của côn trùng, cùng với nhà Hán tự cho mình là giống rồng, tác dụng toàn đồng. Từ xét đoán qua hệ thống văn tự thì nhất định đó là quái trùng sống trong nước."[tham 15]
   "Hạ" lấy từ tên sông Hạ Thủy. "Tên gọi Hạ, thực ra là từ Hạ Thủy mà thành... đất đai ở tại vùng Ung Lương, lấy sông làm tộc danh, như người họ Cơ là sinh ở chỗ Cơ Thủy, người họ Khương là sinh ở chỗ Khương Thủy."[tham 16]
   "Hạ" có nguồn gốc từ nhà làm bằng đá. Người giữ quan điểm này cho rằng chữ "Hạ" ngày nay có nghĩa khác với chữ "Hạ" thời cổ, chữ "Hạ" có hai cách dùng là "mùa hạ" và "dân tộc Hạ", hiện nay hai nghĩa có cách viết giống nhau, song khi nghiên cứu trong bốc từ và kim văn vào tảo kỳ thượng cổ, có thể thấy sự khác biệt, ứng với hai chữ vào thời kỳ viễn cổ. Chữ "Hạ" có nghĩa là mùa hạ trong giáp cốt bốc từ có hình giống con ve sầu, do ve sầu kêu không ngừng tại bình nguyên Hoa Bắc trong mùa hè, nghe tiếng ve sầu kêu là biết mùa hè đến. Chữ "Hạ" có nghĩa là dân tộc Hạ () trong kim văn, hay hình thể trong triện văn () giống với phòng ốc. "Chiêu Hồn" của Tống Ngọc viết "các hữu đột hạ", Vương Dật giải nghĩa "đột tức là phục ốc, hạ tức là đại ốc, đều được gọi là hạ". Thuyết văn" nói "Hạ tự, tòng hảm", hạ thanh. Quảng giả, nhân quảng vi ốc, kỳ tự tòng hàm", cũng có "nhân quảng vi ốc, tượng đối lạt cao ốc chi hình", dùng các hang động làm thành nhà rộng, tức nhà đá.[tham 17]
   "Hạ" tượng trưng cho ếch nhái. Trong số đồ gốm màu loại hình Bán Sơn, Mã Xưởng khoảng 2500 năm trước, có hoa văn chủ thể là hình ếch nhái đầu tròn, thân thẳng, tư thế hai tay đưa lên, hai chân có tư thế nhảy kiểm ngồi xổm (), là tiền thân của chữ "Hạ". Sau đó, tại vùng tiếp giáp giữa Cam Túc và đông bộ Thanh Hải xuất hiện "hoa văn ếch nhái giản hóa" đầu tròn lớn, thân nhỏ, không chân, nhảy chỉ với hai chi trên (), được cho là mô tả con của động vật thủy sinh, tiền thân của chữ "tử" trong kim văn ().[tham 18][tham 19]
   "Hạ" chỉ phương tây. Trong biểu tự tên người ở thời kỳ thượng cổ, nhièu khi có hiện tượng hai chữ "Hạ" và "Tây" tương phối, như Công tôn Hạ nước Trịnh có tự là Tử Tây, công tử Thiếu Tây nước Trần có tự là Hạ. Do vậy, có nghi ngờ rằng vào thời viễn cổ thì hai chữ "Hạ" và "Tây" đồng nghĩa.[tham 20][tham 21]
   Chữ "Hạ" huấn độc là "Đại". Dương Quốc Dũng cho rằng so với các dân tộc xung quanh thì tộc Hạ có đông nhân khẩu, kinh tế phát đạt, vũ lực cường thịnh, văn hóa tiên tiến, do vậy được các dân tộc xung quanh gọi là "Hạ tộc" (tức tộc người lớn), vùng đất họ cư trú được gọi là "Hạ địa" (tức vùng đất lớn).[tham 22][tham 23]
   "Hạ" là vật tổ mang hình tượng loài thú giống hình dạng của người như mi hầu. Chữ "Hạ" trong kim văn () giống như hình người, song bên trong bao gồm nét hình dạng của thú, từ dáng đi hay đầu, cũng như chân tay. Vùng đất phát nguyên của tộc Hạ là Mân Sơn vào thời viễn cổ có nhiều khỉ, người Hạ cũng thấy được bản năng tự nhiên của khí giống với người, liền tạo thành hình dạng chúng tạo ra chữ "Hạ" để làm vật tổ,[tham 24]
8. ^ Hà Quang Nhạc tổng kết các ý kiến bình luận và bác bỏ về các hệ thống thuyết pháp khác nhau ở trên [tham 25]:
   Phe ủng hộ nhận định nhân dân thời viễn cổ hết sức mê tín, bài xích ngoại tộc, việc có cái nhìn thù địch và xem họ là ác ma quái thú khác biệt với nhân loại là điều có lý, lại thêm tiền lệ như tộc Cửu Lê của Xi Vưu làm chứng; phe phản đối cho rằng nếu nói chữ "Hạ" tượng trưng cho người Trung Quốc, có hai tay hai chân, thì chẳng lẽ số tay chân của người ngoại quốc và người Trung Quốc có khác biệt? "Thuyết văn giải tự" là tác phẩm thời Đông Hán, nhiều chữ trong đó đã có cả nghìn năm lịch sử, khó mà có thể khảo chứng ý nghĩa ban đầu khi chữ đó được tạo thành, giải nghĩa trong tác phẩm có khả năng là theo suy nghĩ chủ quan của người thời Hán. Mặc dù người thời cổ bài xích ngoại tộc, song việc xem họ là các loại thú trong những câu truyện thần thoại truyền thuyết thực ra là do người đời sau phóng đại mà thành.[tham 14]
   Không phải chỉ có người Hạ mới biết múa, cũng không phải là thứ người Trung Quốc đặc biệt giỏi, lý lẽ của thuyết pháp này yếu, khó mà khiến người ta thấy thuyết phục.
   Chữ "Hạ" có hình dạng giống với người, song việc tưởng tượng rằng chữ "cữu" là một công cụ trị thủy thì là điều khiên cưỡng, khó mà khiến người ta tin phục.
   Truyền thuyết liên quan đến việc Cổn và Vũ xuất sinh phần nhiều có tương quan đến ngư long, song các truyền thuyết này chủ yếu là cố sự do người sau thời Lưỡng Hán nghĩ ra để bổ sung cho phần còn thiếu sót trong lịch sử, không có căn cứ lịch sử xã hội học, chỉ đơn thuần là truyền thuyết của hậu thế, khó mà khiến người ta tin. Trong số bốc từ giáp cốt văn không phát hiện được chữ "Hạ" khiến người ta tín phục, không thể khẳng định được chữ có hình dạng giống con ve sầu là chữ "Hạ", nên cũng không thể dùng để luận chứng ý nghĩa của chữ "Hạ". Hơn nữa, giữa thời Thương Chu chỉ phân biệt hai mùa xuân và thu, không có nói gì về hạ đông, vậy người thời Hạ sao mà có thể nghe tiếng ve sầu kêu mà biết hạ đến？
   Hạ bắt nguồn từ Hạ Thủy, song Hạ Thủy lấy tên từ đâu, vấn đề tên gọi chưa được giải quyết.
   Từ giáp cốt văn trong "bốc từ", không phát hiện được chữ Hạ có hình dạng giống với nhà đá, mà chữ Hạ giống hình ve sầu thì lại khác biệt so với trong kim văn, triện văn.
   Việc cho rằng chữ "Hạ" là ếch nhái khó thuyết phục vì hình dạng khác biệt.
   Giả sử vào thời viễn cổ hai âm "Hạ" và "Tây" có thể thay thế cho nhau, không rõ giới hạn trong tên người hay tên chữ, chỉ là suy đoán.
   Phía phản đối cho rằng những chữ đọc giống nhau thì hình dạng cũng cần giống nhau, song ở đây thực tế là không như vậy; phe ủng hộ cho rằng hai chữ "Hạ" và "Đại" có thời gian hình thành vào thời viễn cổ, chọn dùng cách theo hình tượng để tạo chữ, việc chữ có âm giống song hình khác là khá nhiều.
   Bộ tộc viễn cổ lấy vật tổ làm phù hiệu đại diện, phần nhiều sử dụng loài chim thú có tính cách mà bộ tộc sùng bái hoặc gần giống với bộ tộc. Vùng đất phát nguyên của tộc Hạ là Mân Sơn có nhiều khỉ, khỉ có tính cách thông minh giống người, do vậy người Hạ tôn khỉ làm vật tổ, đồng thời khắc thành văn tự.
9. ^ 有男氏, cũng viết là 有南氏.[tham 25]
10. ^ 費氏, còn viết là Phất thị (弗氏)
11. ^ ghi khác là Châm Qua thị (斟戈氏), Châm Quan thị (斟觀氏).
12. ^ Chuyên Húc là con của Xương Ý. Xương Ý lại là con của Hoàng Đế
13. ^ a b Có thuyết nói Chiêm Thành là cháu năm đời của Chuyên Húc. Hoàng Phủ Mật soạn "Đế vương thế kỷ" cùng với "Thế bản-Đế hệ" đều nhận định rằng Chiêm Thành là con của Chuyên Húc, song "Hán thư-Luật lịch chí" chép rằng "Đế hệ Chuyên Húc ngũ đại nhi sinh Cổn", "Sử ký sách ẩn" của Tư Mã Trinh nhận định rằng thuyết pháp của Hán thư khá khả tín.[tham 27][tham 28][tham 29]
14. ^ a b [tham 30], viết khác là Tung Sơn (崇山), Hữu Tung (有崇).[tham 31]
15. ^ Tung Sơn (嵩山) có tên cổ là "崇山", cũng gọi là "嵩高"、"崇高"、"狄山"、"崧山"、"嵩高山"、"崇高山".[tham 32]
16. ^ có thuyết nói rằng bị lưu đày ở Vũ Sơn, không lâu sau thì mất.[tham 25]
17. ^ a b Về vị trí của Đồ Sơn, có bốn thuyết[tham 38], theo tương truyền tức là Đồ Sơn trong địa phận huyện Hoài Viễn thuộc tỉnh An Huy hiện nay[tham 39], một thuyết khác nói rằng là Tam Đồ Sơn thuộc địa phận huyện Tung thuộc tỉnh Hà Nam hiện nay[tham 40][tham 41], thuyết thứ ba thì nói rằng là Dư Sơn ở phía bắc khu Tiêu Sơn của Hàng Châu, Chiết Giang[tham 42][tham 43], thuyết thứ 4 thì cho là Đồ Sơn trong địa phận Trùng Khánh.[tham 44]
18. ^ Đương thời, các bộ lạc tại Trung Nguyên và Tam Miêu đấu tranh liên miên.
19. ^ , một thuyết dựa theo âm đọc tiếng Ngô bản địa mà cho là Khoái Cơ , có ý là "tập hợp".
20. ^ Tương truyền nay là phụ cận Thiệu Hưng thuộc tỉnh Chiết Giang.[tham 43]
21. ^ còn viết là "伯益", Đại Phí "大费", Bá Ế "伯翳", Bách Ế "柏翳". Có thuyết nói là con của Cao Dao.
22. ^ Không theo Ích mà theo Mạnh (不归益而归启.)[tham 46]
23. ^ Ích vu Khải vị, Khải sát chi (益于启位，启杀之.)[tham 47]
24. ^ Khải dữ hữu đảng công Ích nhi đoạt thiên hạ ("启与友党攻益而夺之天下。")[tham 48]
25. ^ tức "gia quốc", nghĩa là thiên hạ nằm trong quyền sở hữu của một nhà.
26. ^ 。
27. ^ 户县, tên cũ là "鄠县".[note 26]
28. ^ a b c d Không rõ vị trí của Hữu Hỗ thị và "Cam", việc này từ cổ không được nói rõ ràng. Quan điểm truyền thống cho rằng đất Hỗ tại khu vực bình nguyên Quan Trung của tỉnh Thiểm Tây ngày nay, thậm chí còn đề xuất cụ thể hơn là huyện Hộ[note 27] của Tây An ngày nay, đồng thời nói "Cam" nằm tại Nam Giao tại đó[tham 49]. Trong "Tả truyện", "Hỗ" (扈) và "Cố" (雇) có thể dùng thay cho nhau, "Cố" thấy trong giáp cốt bốc từ Ân Khư thời vãn Thương tại An Dương của Hà Nam, nằm không xa bằng Thiểm Tây, với kinh đô của Khải là Dương Trạch (tương truyền nay thuộc Vũ Châu, Hứa Xương) thì có cự ly vừa phải. Trận chiến Cam diễn ra ngay lúc triều Hạ mới kiến lập, cả Hữu Hỗ thị và Hạ quân Khải đều chưa chuẩn bị đẩy đủ điều kiện cho việc tác chiến xa như vậy. Quan điểm khá thích hợp hiện nay cho rằng hai xứ "Hỗ" và "Cam" nằm ở xa kinh đô của Khải, Hỗ/Cố nằm tại khu vực Nguyên Dương, Tân Hương ngày nay, còn "Cam" nằm tại tây nam Lạc Dương hiện nay.[tham 50]
29. ^ Ghi chép sớm nhất đề cập đến chiến đấu giữa Hữu Hỗ thị và Hạ hậu thị thấy trong "Thượng thư-Cam thệ", tuy nhiên nội dung không chỉ rõ "Hạ vương" là vị nào. Trong các văn hiến sau này, nội dung trình bày bất nhất, hoặc là Vũ[tham 51] hoặc là Khải[tham 52] Có khả năng cổ nhân viết nét chữ của "Cam thệ" và "Vũ thệ" giống nhau, hoặc có khả năng hai đời Vũ và Khải đều từng chinh thảo qua Hữu Hỗ thị.[tham 53]
30. ^ "mục thụ", nô lệ chăn nuôi gia súc.
31. ^ Hữu Hỗ mục thụ, vân hà nhi phùng ("有扈牧竖，云何而逢？")[tham 54]
32. ^ tức "Hạ thị". Thời kỳ Thượng Cổ, nhân danh, thị danh, tính danh, hay tộc danh phần nhiều là từ đơn, nhưng hậu nhân đổi sang tập quán tên hai từ, do vậy phía trước thêm chữ "Hữu" làm trợ từ, chữ "Hữu" hoàn toàn không có ý nghĩa thực tế.[tham 55]
33. ^ Ngoài ra, người thời Chu sùng thượng triều Hạ, cho rằng có duyên với Hạ, tự xưng "Hữu Hạ", hoàn toàn không phải là gọi vua Hạ.
34. ^ hai chữ "夏" trong tiếng Hán thượng cổ "Hồ nhã thiết, cổ âm tại ngũ bộ"[tham 56], ước đoán đọc là *ha.[tham 21]
35. ^ "Cư" thời Thượng Cổ có hai chữ: () hàm nghĩa là vỗ về nuôi nấng, sinh sản, đồng nghĩa với "dục" (毓). thời Trung Cổ nghĩa là nuôi dưỡng, để dành (như trong 《汉书张汤传》："居物致富"); () hãm nghĩ là ngồi, cư trú, dừng lại, chiếm hữu, ý nghĩa giống như hiện nay.[tham 31]
36. ^ Trong văn hiến thời kỳ từ Thượng Cổ đến Tần-Hán, khi truy thuật về quân chủ Hạ-Thương thì thường gọi là "hậu". Để gọi thay cho "Hạ hậu thị", hiện có "Hạ triều", và ít thấy hơn là "Hữu Hạ thị"[note 32] Đây là những tôn hiệu thị tộc cải biến theo hướng tăng trung tính[note 33]. Dương Khoan nhận định hai chữ "Hạ hậu" trong "Hạ hậu thị" thực tế là một liên từ, do vậy không thể xuất hiện tình huống "Hữu Hạ thị" này. Cũng do vào thời Thượng Cổ, chữ "Hạ" và chữ "Hạ" (下, nghĩa là dưới) đồng âm[note 34], có hoài nghi rằng "夏后" và "下后" tương đồng, "Hạ hậu" dưới mặt đất đối ứng với "Thượng đế" trên trời[tham 21]. Trong bốc từ giáp cốt văn, chữ "hậu"()là ngoa khắc của chữ "cư/居" ()[note 35], chữ "cư" lại là giản hóa của chữ "dục/毓" (), "dục" bao hàm nghĩa sinh sản nuôi dưỡng, dùng cách xưng hô "hậu" đối với quân chủ là dấu tích còn lại của xã hội mẫu hệ thời viễn cổ. Kỳ thực, do đến nay vẫn chưa phát hiện được văn tự của người triều Hạ, các xưng hô thực tế đối với quân chủ Hạ tộc tạm vẫn không có cách nào khảo chứng.[tham 31]
37. ^ còn viết khác là "Hạ đài", "đại đài".
38. ^ a b tương truyền nay thuộc phía nam Vũ Châu của Hà Nam[tham 49]
39. ^ Không rõ vị trí cụ thể hiện nay.
40. ^ Cái lọng xe của vua kết từ lông vũ.
41. ^ đồ trang sức hình nửa tròn làm từ ngọc.
42. ^ viết là 九招 hay 九韶.
43. ^ "昆弟五人号五观。"[tham 59]
44. ^ "Mặc Tử" viết rằng "Vũ Quan" nghi là tên sách, không phải tên người. "Sử ký-Hạ bản kỉ" chép rằng Khải có "ngũ tử", thời Thái Khang mất nước tại bờ bắc Lạc Hà họ theo trưởng huynh Thái Khang, sáng tác "Ngũ tử chi ca" để biểu thị chí hối cải. Người thời Hán lại đặt cho "Ngũ tử" hiệu "Ngũ Quan"[note 43] nghi là kết quả của việc hậu nhân lấy liên hệ giữa "Vũ Quan" với "Ngũ Quan", "Ngũ tử" trong "Mặc Tử".[tham 60]
45. ^ 。
46. ^ nhân danh là "Nghệ", tôn xưng là "Hậu Nghệ", chữ "Hậu" này đối xứng với "Hậu" trong "Hạ hậu", là xưng hiệu tôn quý của thủ lĩnh liên minh bộ lạc. Khác với Hậu Nghệ trong thần thoại thời kỳ Đường Nghiêu
47. ^ a b Tiêu âm
48. ^ tương truyền nay ở phía nam của Lạc Dương, Hà Nam.
49. ^ còn viết là Hữu Khung.
50. ^ "因夏民以代夏政。"[tham 63]
51. ^ a b c 。
52. ^ còn viết là "Dận hầu"
53. ^ còn lại trong "Thượng thư-Hạ thư-Dận chinh", nguyên văn đã thất truyền.
54. ^ gọi chung là "nhị Châm".
55. ^ 。
56. ^ có thuyết ghi rằng Hán Trác được phong làm tướng[tham 64]
57. ^ 。
58. ^ a b Kiêu còn có tên là Ngạo
59. ^ tại khu vực trung bộ Hà Nam.
60. ^ tương truyền nay ở tây bắc Lai Châu của Sơn Đông.
61. ^ có thuyết cho là phi tử,
62. ^ 。
63. ^ còn viết là "Hậu Hôn".
64. ^ còn viết là "Hữu Nhâm thị", vào thời Thượng Cổ, chữ Nhâm "任" và chữ Nhưng "仍" có thể thay thế nhau.
65. ^ tương truyền nay thuộc huyện Kim Hương của Sơn Đông[tham 33][tham 49]. Thuyết khác cho là nay thuộc huyện Nhâm của Hà Bắc.[tham 31]
66. ^ a b c d e f g Thái Khang, Trung Khang, Thiếu Khang đều tên là "Khang", để tránh hỗn hào, hậu nhân chú thêm vào để phân bậc.[tham 31]
67. ^ chức vị quản lý việc chăn nuôi gia súc
68. ^ chức vị quản lý ẩm thực
69. ^ a b c cũng viết là "Bá Tư".
70. ^ gọi chung là "nhị Diêu"[tham 65]
71. ^ Đỗ Dự chú giải："vuông mười dặm là (một) thành, năm trăm người là (một) lữ".
72. ^ a b "有田一成，有众一旅。"[tham 65]
73. ^ a b c "Luân" còn viết là "Luân Ấp".
74. ^ tương truyền nay thuộc tây bộ huyện Ngu Thành, Hà Nam.[tham 25]
75. ^ còn viết là "Bá Mĩ".
76. ^ a b c tương truyền nay thuộc phụ cận Đức Châu, Sơn Đông.[tham 64]
77. ^ 。
78. ^ có thuyết cho rằng nay thuộc Tế Nguyên, Hà Nam.
79. ^ tương truyền nay thuộc trấn Trần Lưu, huyện Khai Phong, Hà Nam.
80. ^ .
81. ^ "不降即位六年，伐九苑。"[tham 66]
82. ^ 。
83. ^ . Quốc ngữ Đài Loan:。
84. ^ "帝孔甲立，好方鬼神，事淫乱。夏后氏德衰，诸侯畔之。"[tham 26]
85. ^ "孔甲乱夏，四世而陨。"[tham 67]
86. ^ 。
87. ^ 。
88. ^ còn viết là "Hữu Hỉ thị".
89. ^ "有施氏以妹喜女焉。"[tham 69]
90. ^ "Hậu Kiệt phạt Mân Sơn, Mân Sơn dâng hai người con gái cho Kiệt, gọi là Uyển, Diễm. Kiệt nhận hai người con gái, không có con, khắc tên của họ vào ngọc Điều Hoa, điều là Uyển, Hoa là Diễm. Mà bỏ quên nguyên phi ở Lạc, gọi là Mạt Hỉ thị. Mạt Hỉ thị và Y Doãn kết giao, rồi do thám Hạ."[tham 1]
91. ^ a b 。
92. ^ hậu duệ của Thiếu Hạo.
93. ^ còn viết là Quân Đài.
94. ^ "时日曷丧？予及汝皆亡。"[tham 70]
95. ^ a b nay ở bắc bộ tỉnh Hà Nam.
96. ^ a b tương truyền nay thuộc huyện Phạm của tỉnh Hà Nam.
97. ^ a b tương truyền nay thuộc Hứa Xương, Hà Nam.
98. ^ gọi chung là "Tam Nghiệt".[tham 3][tham 72]
99. ^ có thuyết cho rằng nay thuộc trung bộ Hà Nam, có thuyết cho rằng nay thuộc An Ấp, Vận Thành của Sơn Tây.
100. ^ 歷山, còn viết là 鬲山, tương truyền nay là Lịch Sơn tại khu Huy Châu, Hoàng Sơn thuộc An Huy.
101. ^ tương truyền nay thuộc Sào Hồ, tỉnh An Huy.
102. ^ có thuyết cho rằng nay là di chỉ Thương thành Trịnh Châu tại Hà Nam, có thuyết cho rằng nay là di chỉ Thương thành Yển Sư cũng thuộc Hà Nam.[tham 31]
103. ^ Phó Tư Niên căn cứ ghi chép trong "Tuân Tử·Nho hiệu thiên đệ bát" là "Quân tử cư Sở nhi Sở, cư Việt nhi Việt, cư Hạ nhi Hạ"[tham 74], đoán rằng hậu duệ Hạ tộc cho đến thời kỳ Chiến Quốc vẫn phần nhiều cư trú tại đất Dự Trung Nguyên.[tham 75]
104. ^ có thuyết cho rằng Thuần Duy là tên con của Hạ Kiệt, không phải là gọi chung duệ tộc chi phía bắc
105. ^ 。
106. ^ còn viết là Hiểm Doãn, Nghiêm Doãn, Hiểm Duẫn.
107. ^ không rõ niên đại giữ lăng cụ thể. Bi đình của "Đại Vũ lăng" là do Thiệu Hưng tri phủ Nam Đại Cát mệnh Trương Minh Đạo thuật lại bia văn vào năm Gia Tĩnh thứ 20 (1541) thời Minh, đến năm 1979 thì được xây lại.[tham 82]
108. ^ khoảng lưu vực Phần Hà trong địa phận Sơn Tây hiện nay.
109. ^ 《禹贡》一篇讲述大禹治水成功后治理九州的情景，虽然托名为大禹之为事，实则是后人根据夏时期情况结合东周战国时期的情况加工美化的记载。[tham 3][tham 90]
110. ^ a b
     冀州：厥賦惟上上錯，厥田惟中中。恒衛旣從，大陸旣作。島夷皮服。
     兗州：厥田惟中下，厥賦貞，作十有三載乃同。厥貢漆絲，厥篚織文。
     青州：厥田惟上下，厥賦中上。厥貢鹽、絺，海物惟錯，岱畎絲、枲、鉛、松、怪石。萊夷作牧，厥篚檿絲。
     徐州：厥田惟上中，厥賦中中。厥貢惟土五色，羽畎夏翟，嶧陽孤桐，泗濱浮磬，淮夷蠙珠暨魚。厥篚玄纖縞。
     揚州：厥田惟下下，厥賦下上，上錯。厥貢惟金三品，瑤、琨、筿簜、齒、革、羽、毛惟木。島夷卉服，厥篚織貝；厥包橘、柚，錫貢。
     荊州：厥田惟下中，厥賦上下。厥貢羽、毛、齒、革，惟金三品，杶、榦、栝、柏，礪、砥、砮、丹惟稇、簵、楛。三邦厎貢厥名，包匭菁茅；厥篚玄纁璣組。九江納錫大龜。
     豫州：厥田惟中上，厥賦錯上中。厥貢漆、枲、絺、紵、厥篚纖纊，錫貢磬錯。
     梁州：厥田惟下上，厥賦下中三錯。厥貢璆、鐵、銀、鏤、砮、磬、熊、羆、狐、貍、織皮。
     雍州：厥田惟上上，厥賦中下。厥貢惟球、琳、瑯玕。織皮：昆侖、析支、渠搜。[tham 91]
111. ^ có thuyết nói rằng chín châu gọi chung chín vị thủ lĩnh "Cửu Mục" cống lên kim thạch
112. ^ a b Nội dung "Mạnh Tử" hiện nay là do người thời Hán chép lại, người thời Hán khi sao chép cổ tịch đem Khải đổi thành Khai để tránh húy kỵ Hán Cảnh Đế Lưu Khải.
113. ^ "Mặc Tử-Canh trú" ghi: "ngày xưa, Hạ hậu Khai[note 112] sai Phi Liêm đi đổi lấy kim loại tại Sơn Xuyên, làm đồ gốm và đúc tại Côn Ngô,...cửu đỉnh đã hoàn thành, dời đến Tam Quốc.[tham 92]"，viết rằng Khải đúc đỉnh tại Côn Ngô, và sau đó Hạ truyền Ân, Ân truyền Chu.
114. ^ còn viết là "夏虛", vào thời thượng cổ, hai chữ "虛" và "墟" có thể thay cho nhau.
115. ^ a b "Cao Mật" cũng viết là "Mật Đô".
116. ^ còn viết là "Ký châu".
117. ^ a b còn viết là "Thương Khâu"
118. ^ Ngoài ra, còn có "Mục Thiên Tử truyện" chép rằng đến Hạ hậu Khải cư trú tại "Hoàng đài chi khâu", trên gò nhìn "Hoàng đài"[tham 94], hai đất này hiện không thể khảo chứng. Sử Niệm Hải nhận định ứng với lưu vực Cổ Vị Thủy giữa Trịnh Châu và Mật huyện tại Hà Nam[tham 95]. Có thuyết cho rằng là di chỉ Tân Trại ven sông Kịp thuộc thôn Tân Trại, trấn Lưu Trại ở đông nam huyện Tân Mật, Hà Nam.[tham 96]
119. ^ a b có thuyết cho rằng Đại Hạ tức là An Ấp.
120. ^ a b có thuyết cho rằng Dương Thành tức là Dương Trạch.
121. ^ a b có thuyết cho rằng Tấn Dương tức là Bình Dương.
122. ^ a b "khi xưa Tam Miêu sống ở phía trái sóng nước Bành Lên, phía phải làn nước Động Đình, phía nam của Văn Sơn, phía bắc của Hành Sơn.[tham 103]". Vị trí hiện nay của "Động Đình", "Bành Lệ", "Văn Sơn", "Hành Sơn" chưa xác định, có khả năng không lớn là hồ Động Đình, hồ Bà Dương, Văn Sơn, Hành Sơn. Vị trí thực tế do vậy không ra khỏi phạm vi hai tỉnh An Huy và Giang Tô hiện nay.[tham 31]
123. ^ Căn cứ vào "Trung Quốc lịch sử địa đồ tập" do Đàm Kỳ Tương chủ biên, và có đất Hữu Hỗ, Đồ Sơn, Tam Miêu, Phòng Phong thực tế có khả năng gần hơn vùng đất trung tâm của Hạ hậuthị trong địa phận Hà Nam, xem chi tiết:[note 28]、[note 17]、[note 122]。
124. ^ tương truyền nay là khu Nhâm Thành, Tế Ninh, Sơn Đông.
125. ^ 。
126. ^ có thuyết nói là thủ lĩnh Hữu Cách thị.
127. ^ tương truyền nay thuộc đông nam huyện Thanh Phong, Hà Nam.
128. ^ tương truyền nay thuộc tây nam Củng Nghĩa, Hà Nam.
129. ^ "夏同姓诸侯斟鄩氏。"[tham 100]
130. ^ tương truyền nay thuộc đông bắc huyện Kim Hương, Sơn Đông.
131. ^ 。
132. ^ địa điểm hiện nay có nhiều thuyết như: huyện Y Xuyên của Hà Nam, khu Tuy Dương của Hà Nam, huyện Nội Hoàng của Hà Nam, huyện Tào của Sơn Đông, huyện Hợp Dương của Thiểm Tây.
133. ^ cũng ghi là "Cảnh Bạc".
134. ^ ,
135. ^ không xác định được địa điểm hiện nay, trong "Vũ cống" ghi rằng Bành Lễ nằm ở phía bắc Trường Giang, không phải là tên gọi cổ của hồ Bà Dương.
136. ^ có thuyết cho là họ Yển.
137. ^ tương truyền nay thuộc Khúc Phụ, Sơn Đông
138. ^ còn ghi là "Phong Thỉ".
139. ^ .
140. ^ "佐禹治水有功。"[tham 107]
141. ^ tương truyền nay thuộc huyện Ninh Lăng, Hà Nam.[tham 110]
142. ^ , âm tự dùng để thể hiện sự than vãn vào thời cổ.
143. ^ , cái mõ có lưỡi bằng gỗ dùng để tuyên lời dạy, gây chú ý khi tuần hành
144. ^ a b c d nguyên văn trong "Thượng thư-Hạ thư" không được truyền thế, chỉ có thể dẫn từ Tả truyện.
145. ^ a b còn viết là "Thần phất tập ư phòng"
146. ^ Mặt Trời không xuất hiện hoàn chỉnh trên trời của phòng ốc, tức nhật thực
147. ^ 。
148. ^ tức "chiêm quan", "bốc quan", danh từ thường thấy trong Hán ngữ thượng cổ, thứ tự từ ngữ đảo ngược khi tính từ đứng sau.
149. ^ "官占，唯能蔽志，昆命于元龟。"[note 144][tham 118]
150. ^ 《墨子·耕柱》，"使翁-{難雉}-乙卜于白若之龟。"古无"-{雉}-"字，应为"-{難}-"字的重写讹化，卜官实名"翁-{難}-乙"。[tham 119]
151. ^ dịch nghĩa "đầu tiên nghe lời nói của ông ta, quan sát chí hướng của ông ta, tiếp đến là trao cho ông ta nhiệm vụ để khảo nghiệm bản lĩnh và hiệu quả hoàn thành nhiệm vụ của anh ta, cuối cùng cấp cho ông ta xe ngựa, quan phục để định rõ chức vị của ông ta."
152. ^
     500 lý điện phục: 100 lý phú nạp tổng, 300 lý nạp trất (liềm), 300 lý nạp kiết phục (áo rơm), 400 lý túc (thóc), 500 lý mễ (gạo).
     500 lý hầu phục: 100 lý thải, 200 lý nam bang, 300 lý chư hầu.
     500 lý tuy phục: 300 lý quỹ văn giáo, 200 lý phấn vũ vệ.
     500 lý yêu phục: 300 lý di, 200 lý thái
     500 lý hoang phục: 300 lý man, 200 lý lưu.[tham 91]
153. ^ 。
154. ^ a b chữ số này là số mẫu.
155. ^ Long Tử thời Chiến Quốc có tả "cống giả, số tuế vi trung dĩ vi thường", thực tế là bắt nguồn từ tình hình những năm Chiến Quốc, không phải là nói về tình hình thời Hạ.[tham 35][tham 3]
156. ^ "Vũ hình" xuất hiện lần đầu trong "Tả truyện-Chiêu công lục niên", Túc Hướng của Tấn quốc trích dẫn khi phê phán Chú hính thư của Tử Sản nước Trịnh, có lẽ là người thời Chu nhớ đến Đại Vũ mã đặt tên, song do niên đại xa cách, không thể khảo chứng thời Hạ có thật là có Vũ hình không. Học giả thuộc phái nghi cổ phần nhiều nhận định niên đại thành thư của Vũ hình không có khả năng trước thời Tây Chu.[tham 125]
157. ^ dịch văn: nhân vì vào thời kỳ Hạ xuất hiện hiện tượng nhân dân vi phạm chính lệnh của Hạ hậu, do vậy Hạ hậu chế định ra hình pháp để khắc chế dân chúng.
158. ^ Triều Phúc Lâm căn cứ theo chữ "thục" trong "thục hình" mà phỏng đoán có khả năng chỉ việc dùng vật phẩm chuộc đền để thay thế hình pháp thân thể, song cũng không loại trừ khả năng "thục mệnh" (tử hình).[tham 3]
159. ^ bản thân làm điều xấu song lại đi vu cáo hãm hại danh dự của người khác
160. ^ tham lam vô độ, bại hoại đạo làm quan.
161. ^ sát hại bừa bãi người vô tội.
162. ^ 。
163. ^ "夏后芬三十六年作圜土。"[tham 1]
164. ^ "圜土，狱城也。"[tham 128]
165. ^ "三王始有狱。"[tham 129]
166. ^ "六事之人"。
167. ^ "大战于甘，乃召六卿。"[tham 114]
168. ^ "天子六军，其将皆命卿也。"[tham 131]
169. ^ dịch văn: Trong số những người tham gia chiến đấu, nếu sĩ tốt nào ở bên trái chiến xa mà không giỏi dùng cung tên bắn giết kẻ địch, thì họ không có đủ năng lực chấp hành mệnh lệnh; nếu sĩ tốt nào ở bên phải chiến xa mà không giỏi dùng trường mâu đâm chết kẻ địch, thì họ không có đủ năng lực chấp hành mệnh lệnh; binh sĩ điều khiển chiến xa nếu không thành thạo kỹ thuật đánh xe, thì họ không có đủ năng lực chấp hành mệnh lệnh. Người nỗ lực thực hiện mệnh lệnh sẽ được ban thưởng trước thần vị tại tổ miếu, người không nỗ lực thực hiện mệnh lệnh sẽ bị xử tử trước thần vị tại tổ miếu.
170. ^ số liệu này chi tiết đến hàng đơn vị, song trong văn hiến thời Tiên Tần đều không có ghi chép liên quan đến con số nhân khẩu triều Hạ, hơn nữa số lớn nhất trong bốc từ giá cốt văn Ân Khư phát hiện được là 3 vạn, triều Hạ vốn thiếu những ghi chép về văn tự thì khó có khả năng lớn trong việc tiến hành ghi chép nhân khẩu quy mô lớn như vậy.[tham 136]
171. ^ xã hội Đại đồng.
172. ^ "Thiên hạ vi gia" bao hàm hai ý: Người trong Thiên hạ đều lấy gia đình mình làm trung tâm, mỗi người lại có thân thích con cái của mình; quân chủ nhìn nhận vạn vật trong thiên hạ là tài sản tư hữu, như vật trong một nhà, người khác chỉ có quyền sử dụng.
173. ^ "Mạnh Tử" ghi "(Đại đồng xã hội) đến thời Vũ thì đức suy, không truyền cho người hiền mà truyền cho con[tham 139]."
174. ^ "thượng xỉ", người tuổi cao đáng kính
175. ^ "quý tước", người được xem trọng có địa vị trong xã hội. "Lễ ký" do người thời Chu soạn, thời Hạ còn chưa có tước vị.
176. ^ "thi kính", do tôn kính mà thực thi lế nghi.
177. ^ "君子之饮酒也，受一爵而色酒如也。二爵而言言斯，礼已。三爵而油油。"[tham 145]
178. ^ Đỗ Dự thời Tây Tấn chú giải: "hoàng là tên chỉ ngọc đẹp"; Khổng Dĩnh Đạt thời Đường giải thích: "Hạ hậu thị có vận quý, truyền qua các đời, thấy ngọc đẹp mà đặt tên như vậy."
179. ^ lông cừu là chính[tham 152]
180. ^ còn viết là "chu"[tham 158], cũng có nghĩa là thuyền đò.
181. ^ còn viết là "qua đầm".[tham 158]
182. ^ còn viết là "毳"、"輴"、"", ""。[tham 158]
183. ^ còn viết là khiêu "桥", cục "梮", lũy "樏", luy "蔂".[tham 158]
184. ^ còn có "vượt bãi cát dùng cưu 鸠".[tham 158]
185. ^ ống sáo bằng xương thuộc di chỉ Giả Hồ, trấn Bắc Vũ Độ, huyện Vũ Dương, Tháp Hà, Hà Nam.
186. ^ Chu thiên tử ban cho Khang công của Lỗ quốc.
187. ^ Việc Trung Quốc thời cổ có ngôn ngữ nói thông dụng hay không đến nay vẫn là một vấn đề tranh nghị.
188. ^ xe bò có tê cổ là "đại xa".[tham 169]
189. ^ xe ngựa có tên cổ là "tiểu xa".[tham 169]
190. ^ , 异体字：""。
191. ^ 熟练操驾舟船，异体字："荡"。
192. ^ Ngoài ra, "Cổ văn thượng thư" ghi chép chi tiết về nhật thực xảy ra ngày Canh Tuất mùng 1 tháng 9 năm Quý Tị Trọng Khang thứ 5, học giả căn cứ vào đó mà suy tính thành nhiều giả thuyết như là ngày 22 tháng 10 năm 2137, hay ngày 7 tháng 5 năm 2165[tham 172], tuy nhiên những văn hiến ban đầu như "Hán thư-Luật lịch chí", "Tấn thư-Thiên văn chí" đều không ghi về lần nhật thực này, sau này "Cổ văn thượng thư" bị giới học giả phổ biến nhận định là do người thời Tấn làm giả.[tham 31]
193. ^ chỉ 5 hành tinh kim, thủy, mộc, hỏa, thổ.
194. ^ chỉ nhật, nguyệt.
195. ^ Căn cứ nghiên cứu thiên văn học, lúc gần sáng ngày 23 hoặc 23 tháng 2 năm 1953 TCN, trên đường chân trời phía đông bình nguyên Hoa Bắc, năm hành tinh là Kim, Thủy, Mộc, Hỏa, Thổ xếp thành một hàng, cự ly góc nhìn giữa các hành tinh là dưới 4°, chính là vào sơ kỳ kiến quốc của Hạ hậu thị[tham 8]. Quỹ đạo hành tinh thay đổi nhiều, thời cổ đại không có điều kiện tính toán "ngũ tinh tụ", do vậy không có nhiều khả năng là người thời Tống làm giả dựa theo nghịch suy. Tuy nhiên, dưới góc độ văn hiến học, những lần hành tinh tụ được ghi chép trong lịch sử Trung Quốc đa phần bắt nguồn từ nhu cầu chính trị, thiên văn học hiện đại khó mà công nhận. Những lần "ngũ tinh hội" dựa theo chính trị tương tự có niên hiệu Thái Sơ thời Hán, Thiên Bảo thời Đường, Càn Đức thời Tống, Thái Tổ thời Nguyên, Gia Tĩnh thời Minh..[tham 174]
196. ^ Từ Lương Cao căn cứ vào đây để nghi vấn rằng nền móng số 1, số 2 của di chỉ Nhị Lý Đầu Yển Sư đều không phải kiến trúc cung điện mà là tông miếu, hoặc có thể nói văn hóa Nhị Lý Đầu (văn hóa Hạ) thực hành thế chế tế-chính hợp nhất.[tham 178]
197. ^ con của Chuyên Húc[note 13]
198. ^ a b Nhậm chức Tung bá. Trúc thư kỷ niên cổ bản không có ghi chép về Cổn. Chiếu theo niên đại thể hệ của Lưu Hâm thời Tây Hán có thể suy ra niên đại Cổn nhậm chức Sùng bá là năm Nghiêu thứ 31 đến 69 (2314 TCNĐinh Hợi2306 TCNẤt Mùi)[tham 182].
199. ^ Nhậm chức Hạ bá.
200. ^ a b "元年壬子帝即位八年春会诸侯于会稽秋八月帝陟于会稽。"[tham 185]
201. ^ a b "禹立四十五年。"[tham 185]；「《紀年》曰：禹立四十五年。」[tham 186]
202. ^ tức đế vị. 1992 TCN1990, ba năm tang kỳ Kỉ Dậu, Canh Tuất, Tân Hợi.
203. ^ 1981 TCN1979 TCN, ba năm tang kỳ Canh Thân, Tân Dậu, Nhâm Tuất.
204. ^ "十六年陟。"[tham 185]
205. ^ 1962 TCN1959 TCN, bốn năm tang kỳ Kỉ Mão, Canh Thìn, Tân Tị, Nhâm Ngọ.
206. ^ "四年陟。"[tham 185]
207. ^ đệ của Thái Khang.
208. ^ 1954 TCN1953 TCN, hai năm tang kỳ Đinh Hợi, Mậu Tý
209. ^ "七年陟。"[tham 185]
210. ^ con của Trung Khang.
211. ^ 1945 TCN1944 TCN, hai năm tang kỳ Bính Thân, Đinh Dậu.
212. ^ "二十八年寒浞使其子浇弑帝。"[tham 185]
213. ^ Hữu Cùng thị.
214. ^ a b c chưa chính thức xưng hậu, sau khi Trung Khang mất, con là Tướng chạy sang Nhị Châm, Nghệ một mình đảm đương quyền vị, được 8 năm thì bị Hàn Trác giết. Tuy nhiên "Trúc thư kỉ niên" ghi chép chưa rõ ràng rằng 40 năm của "thời kỳ vô vương" đều do Hàn Trác một mình cai quản, hơn nữa trong sử tịch Nghệ được tôn danh "Hậu Nghệ", thể hiện khả năng xưng qua hậu vị. Có thuyết nói Nghệ tại vị tỏng 8 năm 1915 TCNBính Dần1908 TCN, Hàn Trác tại vị trong 32 năm 1907 TCNGiáp Tuất1876 TCN.[tham 188]
215. ^ "八年寒浞杀羿。"[tham 185]
216. ^ Hữu Cùng thị (Bá Minh thị. Hàn Trác nguyên là người thuộc Bá Minh thị, sau khi bị đuổi đi thì nhận được sự bảo hộ của Nghệ, được Hữu Cùng thị thu dưỡng.
217. ^ con của Tướng.
218. ^ có thuyết cho rằng Thiếu Khang là ông tổ nghề nấu rượu của Trung Quốc, Đỗ Khang.
219. ^ "二十一年陟。"[tham 185]
220. ^ con của Thiếu Khang.
221. ^ 1854 TCN1853 TCN, hai năm tang kỳ Đinh Mão, Mậu Thìn
222. ^ "十七年陟。"[tham 185]
223. ^ 1835 TCN1834 TCN, hai năm tang kỳ Bính Tuất, Đinh Hợi.
224. ^ "四十四年陟。"[tham 185]；「《紀年》曰：-{后}-芬立四十四年。」[tham 186]
225. ^ "五十八年陟。"[tham 185]；「《紀年》曰：-{后}-芒陟位，五十八年。」[tham 186]
226. ^ 1731 TCN, một năm tang kỳ Canh Ngọ.
227. ^ "二十五年陟。"[tham 185]
228. ^ a b có thuyết cho rằng danh là Giáng, biệt danh Bất Giáng.
229. ^ 1705 TCN1703 TCN, ba năm tang kỳ Bính Thân, Đinh Dậu, Mậu Tuất
230. ^ "五十九年逊位于弟扁。"[tham 185]
231. ^ đệ của Bất Giáng.
232. ^ "十八年陟。"[tham 185]
233. ^ con của Quýnh.
234. ^ 1625 TCN1623 TCN, ba năm tang kỳ Bính Thìn, Đinh Tị, Mậu Ngọ.
235. ^ "八年天有妖孽其年陟。"[tham 185]
236. ^ a b có thuyết nói Khổng Giáp là biệt danh, có vẻ như Dận Giáp là biệt danh của Cần- đường huynh của Khổng Giáp, song nguyên danh của Khổng Giáp đã thất truyền..
237. ^ con của Bất Giáng.
238. ^ 1614 TCN1613 TCN, hai năm tang kỳ Đinh Mão, Mậu Thìn.
239. ^ "九年陟。"[tham 185]
240. ^ 1603 TCN1602 TCN, hai năm tang kỳ Mậu Dần, Kỉ Mão.
241. ^ "三年陟。"[tham 185]；「《紀年》曰：-{后}-昊立三年。」[tham 186]
242. ^ 1598 TCN1597 TCN, hai năm tang kỳ Quý Mùi, Kỉ Mão.
243. ^ "七年陟泰山震。"[tham 185]
244. ^ "三十一年商自陑征夏邑夏师败绩放之于南巢。"[tham 185]

1. ^ a b c d e f 《古本竹書紀》.
2. ^ a b c 王子初 (2003年). 《中国音乐考古学》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 福建教育出版社. ISBN7533435532.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
3. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w Lỗi chú thích: Thẻ sai; không có nội dung trong thẻ ref có tên 晁福林
4. ^ 宋末元初金履祥，《資治通鑑thế kỷ 編》.
5. ^ 宋邵雍，《皇極經世》、元马端临，《文献通考》.
6. ^ 宋罗泌，《路史後紀》.
7. ^ 程平山 (2004年). "夏代纪年考". 《中原文物》. 中国天津 (第3期).
8. ^ a b 夏商周断代工程专家组 (2000年10月). 《夏商周断代工程1996-2000年阶段成果报告(简本)》. 中国北京: 世界图书出版公司. ISBN7-5062-4138-2. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)
9. ^ a b 《尚书虞书尧典》.
10. ^ a b 徐俊 (2000年11月). 《中国古代王朝和政权名号探源》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国湖北武汉武昌区: 华中师范大学出版社. tr.第3743页. ISBN7-5622-2277-0. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
11. ^ 汉許慎. 《说文解字》.
12. ^ 清徐灏引自宋戴侗，《说文解字注箋》.
13. ^ 清孔廣居. 《说文疑疑》.
14. ^ a b 叶玉森 (1923年). "殷契钩沉释夏". 《学衡》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể) (第24期).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
15. ^ 姜亮夫 (1933年). 《夏殷民族考》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 上海民族月刊社.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
16. ^ 章炳麟 (1907年7月5日). 《中華民國解》. 《民报》第十五号 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 日本东京: 中国同盟会. 夏之為名，實因夏水而得 Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
17. ^ 许同莘. "说夏". 《东方杂志》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 卷四二 (第15号).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
18. ^ 陆思贤 (1988年). "龙凤传说与中华民族的起源". 《内蒙古师范大学学报》 (bằng tiếng Trung văn giản thể) (第4期).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
19. ^ 陆思贤 (1983年). "甘肃、青海彩陶器上的蛙纹研究". 《内蒙古师范大学学报》 (bằng tiếng Trung văn giản thể) (第3期).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
20. ^ 清朱骏声 (1849年). 《說文通訓定聲》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 黟县学会.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
21. ^ a b c 楊寬. "说夏". 《禹贡》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 卷七 (第6、7合期).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
22. ^ 杨国勇 (1985年). "夏族渊源地域考". 《夏史论丛》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国山东济南: 中国先秦史学会编、齐鲁书社出版.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
23. ^ 杨国勇 (1992年). "黄炎华夏考". 《山西大学学报》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国山西太原小店区 (第4期).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
24. ^ 李玄伯 (1948年9月). 《中国古代社会新研》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 开明书店. tr.第110页. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
25. ^ a b c d e f g h i j k l m 何光岳 (1992年8月). 《夏源流史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 江西教育出版社. ISBN7-5392-1337-X. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
26. ^ a b c d e f 司馬遷. 《史记夏本纪》.
27. ^ 皇甫谧. 《帝王世紀》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
28. ^ sử quan Tiên Tần soạn viết. 《世本帝系》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
29. ^ 司马贞. 《史記索隱》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
30. ^ 汉语大字典编辑委员会 (1986年10月1990年10月). 《汉语大字典》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 四川辞书出版社，湖北辞书出版社. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
31. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p 王玉哲 (2000年7月). 《中国断代史系列中华远古史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 上海人民出版社. ISBN7-208-03283-1. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết) Lỗi chú thích: Thẻ không hợp lệ: tên 王玉哲 được định rõ nhiều lần, mỗi lần có nội dung khác
32. ^ 何光岳 (1992年4月). 《炎黄源流史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 江西教育出版社. ISBN7-5392-1157-1. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
33. ^ a b c d e f g h 安金槐 (1978年1993年). 夏. 中国大百科全书 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国大百科全书出版社. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |year= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
34. ^ 《尚书洪范》、《国语鲁语》.
35. ^ a b c 《孟子·滕文公上》.
36. ^ a b 《论语宪问》.
37. ^ 《韩非子五蠹第四十九》.
38. ^ 梁刚 (2001年). "涂山再考". 《唐都学刊》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国陕西西安: 西安文理学院. 卷十七(专辑二): 第171173页. Đã bỏ qua tham số không rõ |month= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
39. ^ 《左传哀公七年》杜预注文、《汉书地理志》、《帝王 TCN》、《地理通释十道山川考》、《大清一统志》.
40. ^ 《逸周书度邑》、《读史方舆纪要》、《水经注卷十五伊水》.
41. ^ a b 白寿彝 (1937年). 《中国交通史》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 上海书店. tr.第45页.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
42. ^ 《越绝书外传记越地传》、《吳越春秋》.
43. ^ a b 朱元桂 (1995年). "会稽涂山考". 《浙江学刊》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国浙江杭州: 浙江省社会科学院 (第4期、总第93期): 第3335页.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
44. ^ 《华阳国志巴志》、《续后汉书郡国志》刘昭注文、《水经注卷三十三江水》.
45. ^ 《左传哀公七年》.
46. ^ 《孟子万章》.
47. ^ 《晋书束皙传》dẫn từ《竹書紀年》.
48. ^ 《韩非子外储说右下》.
49. ^ a b c d e f 錢穆 (2001年7月). 《史记地名考》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 商务印书馆. ISBN7-100-03240-7. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
50. ^ 顾颉刚、刘起釪 (1979年). 《尚书甘誓》校释译论. 《中国史研究》 (bằng tiếng Trung văn giản thể) (第1期).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
51. ^ 《墨子明鬼下》、《庄子人世间》、《吕氏春秋召类》、《说苑政理》.
52. ^ 《逸周书史记》、《尚书书序》.
53. ^ a b c d e f g h i 蒲坚 (1999年1月). 《中国法制通史夏商周》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 卷一. 法律出版社. ISBN7-5036-2373-X. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
54. ^ 屈原. 《楚辞天问》.
55. ^ 《古代汉语词典》编写组 (2003年10月). 《古代汉语词典》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 商务印书馆. ISBN7-100-01549-9. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
56. ^ 清段玉裁 (1815年). 《说文解字注》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
57. ^ 王應麟. 《诗地理考》.
58. ^ 《山海经海外西经》.
59. ^ 《汉书古今人表》.
60. ^ 清段玉裁. 《古文尚書撰異》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 卷七.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
61. ^ 《韩非子说疑》.
62. ^ 裴骃，《史记集解》.
63. ^ a b c 《左传·襄公四年》.
64. ^ a b c d e Lỗi chú thích: Thẻ sai; không có nội dung trong thẻ ref có tên 中国早期国家性质
65. ^ a b c 《左传哀公元年》.
66. ^ 《太平御览》引自《竹书纪年》。
67. ^ a b 《国语·周语》.
68. ^ 《史记·律书》.
69. ^ 《国语·晋语》.
70. ^ a b 《尚书·商书·汤誓》.
71. ^ 《新序·刺奢》、《韩诗外传]卷二.
72. ^ a b 《诗经·商頌·長發》.
73. ^ 《淮南子·修务训》.
74. ^ 《荀子·儒效篇第八》.
75. ^ 傅斯年 (1930年). "新获卜辞写本后记跋". 《安阳发掘报告》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể) (第2期).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
76. ^ 《史记·匈奴列传》.
77. ^ 《括地谱》.
78. ^ 《列子釋文》.
79. ^ 丁山 (1935年). "由三代都邑论其民族文化". 《历史语言研究所集刊》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể) (第5本).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
80. ^ 《史记·陈杞世家》.
81. ^ 《论语·八佾第三》、《礼记·礼运》.
82. ^ 文物古迹 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国浙江绍兴县人民政府官方网站. Bản gốc lưu trữ ngày 26 tháng 7 năm 2009. Truy cập ngày 24 tháng 8 năm 2011.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
83. ^ 大禹祭典 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中华人民共和国文化部外联局中国文化网. Bản gốc lưu trữ ngày 11 tháng 9 năm 2010. Truy cập ngày 5 tháng 12 năm 2010.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
84. ^ 郭沫若 (1930年). "夏禹的问题". 《中国古代社会研究》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể): 第351页.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
85. ^ a b 胡厚宣、胡振宇 (2003年4月). 《中国断代史系列殷商史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 上海人民出版社. tr.第4152页. ISBN7-208-04584-4. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
86. ^ 程憬 (1932年). "夏民族考". 《大陆杂志》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 卷一 (第5、6期).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
87. ^ 《左传·定公四年》.
88. ^ a b c 郑杰祥 (2005年4月). 《新石器文化与夏代文明》 (bằng tiếng Trung). 江苏教育出版社. ISBN7-80643-915-3. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)
89. ^ 《国语周语上》.
90. ^ a b 周振鹤 (1998年11月). 《中国历代行政区划的变迁》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国北京: 商务印书馆. ISBN7-100-02424-2. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
91. ^ a b c d 《尚书夏书禹貢》.[note 109]
92. ^ a b 《墨子耕柱》.
93. ^ 王孝通 (1936年). 《中国商业史》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 上海书店. tr.第14页.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
94. ^ 《穆天子傳卷五》.
95. ^ 史念海 (1998年). 《中国古都和文化》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中华书局. ISBN7-101-01585-9. Chú thích có tham số trống không rõ: |1= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
96. ^ 张莉 (2006年). "夏代早期都城研究". 《二里头遗址与二里头文化研究》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国北京: 科学出版社: 第433435页. ISBN7-03-017833-5. Đã bỏ qua tham số không rõ |month= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
97. ^ a b c d e f g h i j 谭其骧 (1991年10月1日). 《简明中国历史地图集》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国地图出版社. ISBN7503110155. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
98. ^ 徐旭生 (2003年). 中国古史的传说时代 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 广西师范大学出版社. ISBN9787563342273.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
99. ^ 佟柱臣 (1991年). "中国夏商王国文明与方国文明试论". 《考古》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国北京: 中国社会科学院考古研究所考古杂志社 (第11期).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
100. ^ a b 《世本》.
101. ^ 方酉生 (2006年). "河南偃师二里头遗址为夏都斟鄩及相关问题讨论". 《二里头遗址与二里头文化研究》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国北京: 科学出版社: 第2936页. ISBN7-03-017833-5. Đã bỏ qua tham số không rõ |month= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
102. ^ 张春生 (2007年10月1日). 《山海经研究》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 上海社会科学院出版社. ISBN9787807450719. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
103. ^ 《戰國策·魏策》.
104. ^ 《墨子·兼爱下》、《墨子·非攻下》.
105. ^ 何光岳 (1988年11月). 《南蛮源流史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 江西教育出版社. ISBN7-5392-0382-X. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |year= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
106. ^ 何光岳 (1990年8月). 《东夷源流史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 江西教育出版社. ISBN7-5392-0864-3. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |year= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
107. ^ 汉·司马迁，《史记·殷本纪》.
108. ^ 《国语·鲁语》.
109. ^ 《易经·大壮》.
110. ^ 顏師古注文，《汉书·地理志》.
111. ^ 《孟子·滕文公下》.
112. ^ 何光岳 (1994年11月). 《商源流史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 江西教育出版社. ISBN7-5392-1997-1. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |year= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
113. ^ 《礼记·祭义》.
114. ^ a b c 《尚书·夏书·甘誓》.
115. ^ 《礼记·明堂位》.
116. ^ 《左传·襄公十四年》dẫn từ《尚书·夏书》。[note 144]
117. ^ a b 《左传·昭公十七年》引自《尚书·夏书》。[note 144]
118. ^ 《左传·哀公十八年》 dẫn từ 《尚书·夏书》。
119. ^ 周才珠、齊瑞端 译注 (2000年). 《墨子》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 台灣書房出版有限公司. ISBN9789578499522.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
120. ^ a b 《左传·僖公二十七年》.
121. ^ 12、大禹的贡献 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国传统文化网. 6 tháng 3 năm 2011. Truy cập ngày 3 tháng 7 năm 2011. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |accessdate= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
122. ^ 顾炎武 (1639年). 《日知錄·卷七》.
123. ^ 《左传·昭公六年》.
124. ^ 《尚书·吕刑》.
125. ^ 顾颉刚、钱玄同等 (1926年、1982年). 《古史辨》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 第一册. 上海古籍出版社. tr.第62页. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |year= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
126. ^ 《左传·昭公十四年》 dẫn từ 《尚书·夏书》。
127. ^ 晋国《刑书》.
128. ^ 《周礼·秋官·大司寇》.
129. ^ 汉·應劭，《風俗通義》.
130. ^ 《尚书·大禹謨》.
131. ^ 《史记·集解》.
132. ^ 高锐 (1995年8月). 《中国上古军事史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国北京: 军事科学出版社. tr.第24页. ISBN978-7800218149. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
133. ^ a b 杨胜勇 (1994年1月). 《中国远古暨三代军事史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 人民出版社. ISBN7-01-001348-9. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
134. ^ 郭妍利 (2009年). "二里头遗址出土兵器初探". 《江汉考古》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 陕西西安 (第112期). Đã bỏ qua tham số không rõ |month= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
135. ^ 南朝梁·劉昭注解晋·司马彪之《续汉书·郡国志一》引自晋·皇甫谧之《帝王世紀》。
136. ^ a b 葛剑雄 (2002年12月). 《中国人口史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 卷一. 复旦大学出版社. ISBN7-309-03520-8. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
137. ^ a b 宋镇豪 (1994年9月). 《夏商社会生活史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国社会科学出版社. ISBN7-5004-1448-X. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
138. ^ 王育民 (1995年11月). 《中国人口史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 江苏人民出版社. ISBN7-214-01580-3. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
139. ^ 《孟子·万章上》.
140. ^ 《戰國策·燕策一》.
141. ^ 刘军、莫福山、吴雅芝 (1995年6月). 《中国古代的酒与钦酒》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国北京: 商务印书馆. ISBN7-80103-020-6. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
142. ^ 《尚书·酒诰》.
143. ^ 《吕氏春秋·勿躬》卷十七.
144. ^ 《世本·作篇》.
145. ^ 《礼记·玉藻》.
146. ^ 徐海荣 (1999年10月1日). 《中国饮食史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 华夏出版社. ISBN7-5080-1958-X. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
147. ^ 林乃桑 (1991年11月). 《中国古代饮食文化》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中共中央党校出版社. ISBN7-5035-0484-6. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
148. ^ 刘军茹 (2004年12月1日). 《中国饮食》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 五洲传播出版社. ISBN7-5085-0541-7. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
149. ^ 《韩非子·十过》.
150. ^ 《左传·定公四年》.
151. ^ 《越绝书·卷十一》.
152. ^ a b 张书光 (1990年8月). 中国历代服装资料 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 安徽美术出版社. tr.第910页. ISBN7-5398-0141-7. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
153. ^ 高春明 (1997年3月). 《中国古代的平民服装》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 商务印书馆. ISBN7-80103-083-4. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
154. ^ 卫斯 (1985年). "我国栽桑育蚕起始时代初探". 《农史研究》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 农业出版社 (第六辑).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
155. ^ a b 《大戴礼记·夏小正》.
156. ^ a b c d 李松 (2000年12月). 《中国美术史·夏商周卷》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 中国济南: 齐鲁书社、明天出版社. ISBN7-5333-0470-5. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
157. ^ 《盐铁论·错币第四》.
158. ^ a b c d e 冯广宏. "大禹三考". 《四川文物》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 四川省水利研究所.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
159. ^ 中国公路交通史编审委员会 (1994年1月). 《中国古代道路交通史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 人民交通出版社. tr.第37页. ISBN7-114-01733-2. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
160. ^ 徐良高 (2004年9月). "夏商周三代城市聚落研究". 《三代考古》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国北京: 科学出版社. 第一册: 第3839页. ISBN7-03-014010-9. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
161. ^ a b 许宏 (2009年8月). 《最早的中国》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国北京: 科学出版社. ISBN7208074232. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
162. ^ a b c d e 中国社会科学院考古研究所 (1999年). 《偃师二里头1959年~1978年考古发掘报告》 (bằng tiếng Trung). 中国北京: 中国大百科全书出版社. ISBN7-5000-6197-8. Lỗi chú thích: Thẻ không hợp lệ: tên 偃师二里头考古发掘报告 được định rõ nhiều lần, mỗi lần có nội dung khác
163. ^ 幸晓峰 (2001年). "试论南音之始'候人兮猗'". 《音乐探索》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 四川音乐学院 (第3期).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
164. ^ Tả truyện·Tương công nhị thập cửu niên.
165. ^ 郭丹 (2005年). 《中国古代文学史专题》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 学林出版社. tr.第1页. ISBN7806685006.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
166. ^ 吴迪 (1994年11月). 《中国古代文学史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 中国北京: 中国电影出版社. tr.第3页. ISBN7-106-01015-4. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
167. ^ 伊东忠太 著、陈清泉 译. 《中国建筑史》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 上海书店. tr.第89页.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
168. ^ 《左传》杜预 注文、《墨子·非儒下》、《荀子·解蔽》、《吕氏春秋·君守》、《世本·作篇》、《管于》.
169. ^ a b 舒韶雄 (2003年). "中国古代车与马之关系". 《湖北广播电视大学学报》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 湖北黄石. 卷二十 (第1期). Đã bỏ qua tham số không rõ |month= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
170. ^ 《世本·作篇》.
171. ^ 中国航海学会 (1988年12月). 《中国航海史（古代航海史）》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 人民交通出版社. ISBN7-114-00407-9. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
172. ^ 陈遵妫 (1955年). 《中国古代天文学简史》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 上海人民出版社. tr.第5455页.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
173. ^ 宋·《太平御览·卷七》 dẫn từ《孝经钩命诀》.
174. ^ 张富祥 (2005年). "关于夏代积年与'五星聚'". 《管子学刊》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 山东淄博张店区: 山东理工大学齐文化研究院 (第3期).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
175. ^ Foster, K.P.，Ritner, R.K., Foster, B.R. (1996). "Texts, Storms, and the Thera Eruption". Journal of Near Eastern Studies. 55 (1): 114. doi:10.1086/373781.Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết)
176. ^ 《论语·卫灵公》.
177. ^ a b c 史仲文、胡晓林 主编 (1994年). 《百卷本中国全史·远古暨三代宗教史》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 卷五. 人民出版社. ISBN9787010014562.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
178. ^ 王巍 (2004年9月). "近年来夏商周考古学研究的主要进展". 《三代考古》 (bằng tiếng Trung). 中国北京: 科学出版社. 第一册: 第1920页. ISBN7-03-014010-9. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)
179. ^ 杜金鹏 (2005年). "二里头遗址宫殿建筑基址初步研究". 《考古学集刊》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 文物出版社 (第16集).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
180. ^ 《左传·哀公十八年》 dẫn từ 《尚书·夏书》。[note 144]
181. ^ 《山海经海内经第十八》.
182. ^ 《今本竹書紀年》.
183. ^ a b 汉王符，《潜夫论五德志》.
184. ^ a b 《墨子節用下》.
185. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s 梁沈约 (1936年). 《竹书纪年集解》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 广益书局.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
186. ^ a b c d 《太平御览》卷八二皇王部.
187. ^ a b c d e f g h i j k l 章嶔. 《中華通史》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể). 第一冊.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
188. ^ 劉恕，《资治通鉴外记》、鄭樵，《通志》.
189. ^ 王国维. 《今本竹書紀年疏證》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
190. ^ 方诗铭、王修龄 (2005年10月). 《古本竹书纪年辑证》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 上海古籍出版社. ISBN9787532541911. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)

• Thủ đô tuyệt đẹp của nhà Hạ được khai quật

1. ^ 《夏商周年表》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 夏商周断代工程. ngày 9 tháng 11 năm 2000.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
2. ^ 吴晋生、吴薇薇. 夏、商、周三代纪年考辨兼评《竹书纪年》研究的失误 (bằng tiếng Trung văn giản thể) . 天津师范大学学报(社会科学版). Truy cập ngày 5 tháng 12 năm 2010.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
3. ^ 柳翼謀 (1919). 《中國文化史》 (bằng tiếng Trung văn phồn thể).Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
4. ^ 晁福林 (tháng 6 năm 1996). 《夏商西周的社会变迁》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 北京师范大学出版社. ISBN7-303-04144-3.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
5. ^ 《中国文物精华大全青铜卷》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 国家文物局、商務印書館(香港)、上海辞书出版社. tháng 10 năm 1994. ISBN962-07-5174-4.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
6. ^ 《中国文物精华大全金银玉石卷》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 国家文物局、商務印書館(香港), 上海辞书出版社. tháng 10 năm 1994. ISBN962-07-5174-4.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
7. ^ 《藝術與建築索引典》 夏 Xia (bằng tiếng Trung văn phồn thể). AAT-Taiwan 藝術與建築索引典. Bản gốc lưu trữ ngày 18 tháng 12 năm 2011. Truy cập ngày 26 tháng 6 năm 2011.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
8. ^ Michael Loewe, Edward L. Shaughnessy (ngày 13 tháng 3 năm 1999). The Cambridge History of Ancient China: From the Origins of Civilization to 221 B.C. (bằng tiếng Anh). Cambridge University Press. ISBN978-0521470308.
9. ^ 李玉洁 (1999年10月). 《中国早期国家性质》 (bằng tiếng Trung văn giản thể). 河南大学出版社. ISBN7-81041-690-1. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)