Dòng sông Bạch Đằng gắn liền với những chiến công vang dội của dân tộc ta [Ngô Quyền thắng giặc Nam Hán, quân dân nhà Trần thắng giặc Nguyên- Mông]. Địa danh lịch sử này đã trở thành nguồn đề tài cho nhiều nhà thơ xưa khai thác: Trần Minh Tông với bài Bạch Đằng giang, trong đó có hai câu:
“Ánh nước chiều hôm màu đỏ khé
Tưởng rằng máu giặc vẫn chưa khô”
Nguyễn Trãi với Bạch Đằng hải khẩu, Nguyễn Sưởng với bài Bạch Đằng giang,… Khác với các tác giả trên, Trương Hán Siêu cũng viết về địa danh lịch sử đó nhưng lại sử dụng thể phú. Bài Phú sông Bạch Đằng của ông được đánh giá là mẫu mực của thể phú trong Văn học Trung đại.
- Khái quát:
1. Tác giả Trương Hán Siêu [?-1354]:
– Tự: Thăng Phủ.
– Quê quán: làng Phúc Thành- huyện Yên Ninh [nay thuộc thị xã Ninh Bình].
– Là môn khách của Trần Hưng Đạo.
– Khi mất được vua tặng tước Thái bảo, Thái phó, được thờ ở Văn Miếu.
– Con người: cương trực, học vấn uyên thâm, được vua Trần tin cậy, nhân dân kính trọng.
– Tác phẩm của ông để lại ko nhiều, hiện còn 4 bài thơ và 3 bài văn, trong đó có Phú sông Bạch Đằng.
2. Địa danh lịch sử sông Bạch Đằng:
– Là một nhánh sông đổ ra biển thuộc Quảng Ninh, gần Thuỷ Nguyên [Hải Phòng]
– Gắn với các chiến công chống quân Nam Hán [Ngô Quyền- 938], đại thắng quân Nguyên- Mông [Trần Quốc Tuấn- 1288].
“ Sông Bạch Đằng- danh thắng lịch sử và là nguồn đề tài văn học.
3. Thể phú:
– Là thể văn có vần hoặc xen lẫn văn vần và văn xuôi, dùng tả cảnh vật, phong tục, kể sự vật, bàn chuyện đời.
– Phân loại: 2 loại
+ Phú cổ thể: có trước đời Đường [Trung Quốc], đặc trưng chủ yếu là mượn hình thức đối đáp giữa hai nhân vật chủ- khách để bày tỏ, diễn đạt nội dung, câu có vần, ko nhất thiết có đối, kết bằng thơ. Bố cục gồm 4 đoạn: mở, giải thích, bình luận, kết.
+ Phú Đường luật [phú cận thể]: xuất hiện từ thời Đường, có vần, có đối, theo luật bằng trắc. Bố cục thường có 6 đoạn.
II. Đọc- hiểu văn bản:
1. Bố cục:
– Đoạn mở: từ đầu “ “còn lưu!”
“ Tráng chí và cảm xúc của nhân vật khách trước cảnh sắc trên sông Bạch Đằng.
– Đoạn giải thích: tiếp “ “nghìn xưa ca ngợi”
“ Các bô lão kể lại các chiến tích trên sông Bạch Đằng.
– Đoạn bình luận: tiếp “ “chừ lệ chan”
“ Các bô lão suy ngẫm và bình luận về nguyên nhân chiến thắng trên sông Bạch Đằng.
– Đoạn kết: còn lại.
“ Lời ca khẳng định, đề cao vai trò, đức độ của con người Đại Việt của các bô lão và nhân vật khách.
2. Tìm hiểu văn bản:
- Đoạn mở:
– Nhân vật khách “ là sự phân thân của tác giả, tạo tính khách quan cho những điều sẽ nói.
– Mục đích dạo chơi thiên nhiên, chiến địa của khách:
+ Thưởng thức vẻ đẹp thiên nhiên.
+ Tìm hiểu cảnh trí đất nước, bồi bổ tri thức.
– Những địa danh được nói đến:
+ Địa danh lịch sử lấy từ trong điển cố Trung Quốc: sông Nguyên, sông Tương, Cửu Giang, Ngũ Hồ, Tam Ngô, Bách Việt, Đầm Vân Mộng.
“ Tác giả “đi qua” chủ yếu bằng tri thức sách vở, trí tưởng tượng.
+ Địa danh của đất Việt: cửa Đại Than, bến Đông Triều, sông Bạch Đằng.
“ Khách tự họa bức chân dung tinh thần của mình là một hồn thơ, một khách hải hồ, một kẻ sĩ thiết tha với đất nước và lịch sử dân tộc:
+ Có vốn hiểu biết phong phú.
+ Yêu thiên nhiên, say đắm thưởng ngoạn, tìm hiểu thiên nhiên [Giương buồm… mải miết].
+ Có tâm hồn khoáng đạt, có hoài bão lớn lao [Nơi có người đi… tha thiết].
– Cảnh sắc của thiên nhiên trên sông Bạch Đằng:
+ Hùng vĩ, hoành tráng: “Bát ngát…một màu”.
+ Trong sáng, nên thơ: “Nước trời…ba thu”.
+ Ảm đạm, hiu hắt, hoang vu do dòng thời gian đang làm mờ bao dấu vết: “cảnh thảm”.
– Tâm trạng của tác giả trước những sắc thái đối lập của thiên nhiên:
+ Phấn khởi, tự hào trước bức tranh thiên nhiên hùng vĩ, hoành tráng mà trong sáng, thơ mộng.
+ Buồn thương, nuối tiếc trước vẻ ảm đạm , hiu hắt, hoang vu do thời gian đang xóa nhòa, làm mờ hết những dấu tích oai hùng của chiến trường xưa: “Buồn vì …còn lưu”.
“ Kết quả của cảm hứng hoài cổ- một xúc cảm quen thuộc của các nhà thơ xưa trước những địa danh lịch sử. [Liên hệ Bạch Đằng hải khẩu, Dục Thúy sơn– Nguyễn Trãi, Thăng Long thành hoài cổ– Bà Huyện Thanh Quan].
- Đoạn giải thích:
– Hình tượng các bô lão có thể là nhân vật có thật [là những người dân địa phương ven sông Bạch Đằng mà tác giả gặp trên đường vãn cảnh] hoặc có thể họ là nhân vật hư cấu [là tâm tư tình cảm của tác giả hiện thân thành nhân vật trữ tình để những nhận xét về các trận chiến trên sông Bạch Đằng trở nên khách quan hơn].
– Vai trò:
+ Là người chứng kiến chiến tích lịch sử.
+ Là người kể lại các chiến tích hào hùng đó cho khách nghe.
– Thái độ của các bô lão đối với khách: nhiệt tình, hiếu khách và tôn kính khách.
– Các chiến tích trên sông Bạch đằng qua lời kể của các bô lão:
+ Hai chiến tích: Ngô chúa phá Hoằng Thao và Trùng Hưng nhị thánh bắt Ô Mã.
+ Quang cảnh, ko khí chiến trận:
– Binh lực hùng hậu:
+ Thuyền bè muôn đội.
+ Tinh kì phấp phới.
+ Hùng hổ sáu quân.
+ Giáo gươm sáng chói.
– Tính chất gay go, quyết liệt:
+ Hình ảnh phóng đại: nhật nguyệt- mờ; trời đất- đổi.
+ Đối lập: sự huyênh hoang, hung hăng, kiêu ngạo của kẻ thù îí sự thực thất bại thảm hại. + Hình ảnh so sánh: Thế trận của ta và địch – Trận Xích Bích, Hợp Phì [những trận đánh lớn, quyết liệt, nổi tiếng trong lịch sử Trung Quốc] “ khẳng định chiến thắng hào hùng, vang dội của ta và bày tỏ niềm tự hào dân tộc.
– Thái độ, giọng điệu của các bô lão khi kể chuyện: nhiệt huyết, tự hào, mang cảm hứng của người trong cuộc.
– Ngôn ngữ lời kể:
+ Súc tích, cô đọng, vừa khái quát, vừa gợi lại được diễn biến, ko khí của các trận đánh rất sinh động [“Đây là buổi… Hoằng Thao”].
+ Các câu dài, dõng dạc tạo ko khí trang nghiêm
[“Đây là…Hoằng Thao”].
+ Các câu ngắn gọn, sắc bén gợi khung cảnh chiến trận căng thẳng, gấp gáp [ “Thuyền bè…sáng chói”]
- Đoạn bình luận:
– Nguyên nhân làm nên thắng lợi:
+ Thời thế thuận lợi [thiên thời]: “trời cũng chiều người”.
+ Địa thế núi sông [địa lợi]: “trời đất cho nơi hiểm trở”.
+ Con người- người tài, có đức lớn “ giữ vai trò quyết định quan trọng nhất đến thắng lợi.
– Tác giả gợi lại hình ảnh Trần Quốc Tuấn và những hình ảnh so sánh với người xưa “ khẳng định sức mạnh, tài năng và đức lớn của con người- nhân tố quyết định thắng lợi.
“ Cảm hứng mang giá trị nhân văn và có tầm triết lí sâu sắc.
- Đoạn kết:
– Tuyên ngôn về chân lí của các bô lão:
+ Những người bất nghĩa [Lưu Cung, Hốt Tất Liệt] sẽ tiêu vong.
+ Những người anh hùng, nhân nghĩa [Ngô Quyền, Trần Hưng Đạo] thì mãi lưu danh thiên cổ.
“ Đó là chân lí có tính chất vĩnh hằng như sông bạch đằng ngày đêm “luồng to sóng lớn đổ về bể đông” muôn đời theo quy luật tự nhiên.
– Lời ca tiếp nối của khách:
+ Ca ngợi sự anh minh của 2 vị thánh quan [Trần Nhân Tông và Trần Thánh Tông].
+ Ca ngợi chiến tích trên sông Bạch Đằng.
+ Khẳng định chân lí: vai trò và vị trí quyết định của con người trong tương quan với yếu tố đất đai hiểm yếu.