Nhà sàn dài của đồng bào dân tộc Êđê ở tỉnh Đắk Lắk là một trong những kiến trúc độc đáo của đồng bào Tây Nguyên.
Từ bao đời nay, ngôi nhà sàn dài của đồng bào Êđê đã đi vào truyền thuyết, sử thi, lời nói vần của đồng bào thế nhưng, trong “cơn lốc” đô thị hoá từ thành thị đến buôn làng, tình trạng nhà xây, nhà bê tông hoá ngày càng lấn lướt, những ngôi nhà sàn dài của đồng bào Êđê đang đứng trước nguy cơ “xoá sổ”.
Nhà sàn dài của đồng bào dân tộc Êđê trước đây làm bằng nguyên liệu của núi rừng: khung nhà bằng gỗ, xương mái, sàn bằng tre nứa, vách bao quanh nhà bằng tre nứa đập dập, đan kết lại hoặc thưng bằng ván. Kích thước mỗi căn nhà dài phổ biến là: xà ngang dài từ 3,20 đến 3,40 mét; cột cao 3,60 đến 4 mét; lòng nhà rộng từ 4,5 đến 5,3 mét. Nhà dài nằm trong các buôn đều có đòn nóc nằm theo hướng Bắc – Nam , cửa ra vào và cầu thang lên xuống.
Toàn cảnh nhà dài của người Ê đê Tây Nguyên
Cầu thang có 7 bậc, được làm bằng gỗ tốt, chủ yếu là gỗ cẩm lai, gỗ hương, rộng từ 0,8 – 1,2 mét, phía đầu cầu thang nơi tiếp giáp với hiên nhà thượng tạc các hình mặt trăng lưỡi liềm, hai bầu vú tượng trưng cho sức sống, uy quyền của mẫu hệ. Bên trong nhà sàn dài là gian lớn, giáp với hiên nhà được dùng làm phòng khách, nơi tổ chức các sinh hoạt gia đình, sinh hoạt cộng đồng như đánh chiêng, các nghi lễ hàng năm, tiếp khách… Kế tiếp là các gian buồng riêng có bếp lửa của từng cặp vợ chồng; thông thường, mỗi nhà dài của đồng bào dân tộc Êđê có từ 7 đến 9 cặp vợ chồng cùng chung sống…
Từ năm 1980 trở lại đây, tỉnh Đắk Lắk thực hiện việc tách hộ [tách từ các hộ trong căn nhà sàn dài ra ở riêng], phát triển kinh tế vườn, tạo điều kiện cho đồng bào phát triển kinh tế, nâng cao đời sống. Tuy nhiên, đây cũng là thời điểm những căn nhà sàn dài bị xâm hại. Đồng bào được tách hộ, tỉnh hỗ trợ vốn làm nhà và đa phần đồng bào xây dựng nhà cấp bốn theo kiểu của người Kinh. Trong vài năm trở lại đây, nhiều vùng, đồng bào dân tộc Êđê đầu tư phát triển sản xuất, nhất là thâm canh các loại cây công nghiệp dài ngày như cà phê, hồ tiêu, cao su, mở trang trại chăn nuôi đại gia súc, thu nhập ngày càng cao, đời sống được nâng lên.
Từ đó, nhiều hộ gia đình đồng bào dân tộc Êđê phá bỏ dần những căn nhà sàn dài truyền thống mà thay vào đó là những ngô nhà cao tầng, biệt thự, trẻ em cũng dần“quên ” những ngôi nhà sàn dài. Không chỉ đồng bào dân tộc Êđê ở các buôn làng của thành phố Buôn Ma Thuột mà ngay các buôn làng ở các huyện vùng sâu như Cư M’Gar, Krông Búk, Krông Ana, Ma Đ’Rắk…, những căn nhà sàn dài truyền thống cũng dần bị thay thế bằng những ngôi nhà xây.
Mặt khác, theo phản ánh của đồng bào, việc làm nhà sàn dài bằng gỗ bây giờ tốn kém lắm, đắt hơn nhà xây, lại khó tìm mua gỗ nên tốt nhất là làm nhà xây, hoặc nhà xây “giả” nhà sàn. Thậm chí, Nhà văn hoá cộng đồng cũng được tỉnh đầu tư xây dựng bằng bê tông cốt thép, mô phỏng theo kiểu kiến trúc nhà sàn dài nhằm tạo không gian văn hoá, tổ chức các lễ hội truyền thống, hội họp buôn làng. Hiện nay, tỉnh Đắk Lắk đã có 540/553 buôn của đồng bào Êđê và M’nông được đầu tư xây dựng Nhà văn hoá cộng đồng, với tổng nguồn vốn trên 60 tỷ đồng, bình quân mỗi căn từ 100 – 150 triệu đồng. Song, những ngôi nhà này không còn giữ được hồn cốt nhà dài gỗ truyền thống của đồng bào dân tộc Êđê mà như đánh giá của những nhà văn hoá là “khô cứng, vô hồn”. Vì thế, nhiều đồng bào, đặc biệt là các già làng tỏ ra không hài lòng, không muốn đến sinh hoạt, nhiều Nhà văn hoá làm xong đành “đắp chiếu”.
Buôn Akô Dhông, phường Tân Lợi [thành phố Buôn Ma Thuột] có cách làm hay, vẫn giữ được những ngôi nhà sàn dài mấy chục năm tuổi giữa lòng thành phố. Buôn có gần 100 hộ dân tộc Êđê, với trên 800 khẩu, chủ yếu sản xuất cà phê, dệt thổ cẩm, kinh doanh du lịch nên 90% số hộ có đời sống kinh tế khá, không có hộ thuộc diện nghèo. Trong cơn lốc của đô thị hoá ngày càng nhanh, để giải quyết chỗ ăn ở của nhiều cặp gia đình trẻ tách ra ở riêng nên đồng bào trong buôn xây dựng nhiều nhà ở mới như người Kinh.
Trước tình hình đó, già làng Ama Hrin [người đã tạo lập ra buôn Akô Dhông] đã phối hợp với chính quyền địa phương tổ chức họp dân và thống nhất quy định: đồng ý để đồng bào làm nhà xây theo lối hiện đại nhưng phải làm phía sau ngôi nhà sàn dài truyền thống. Gia đình nào không chấp hành sẽ bị buôn làng xử phạt, dỡ bỏ. Từ đó, mọi người trong buôn ai cũng làm theo. Buôn Akô Dhông vẫn giữ được nguyên vẹn 53 ngôi nhà sàn dài truyền thống bên cạnh các ngôi nhà biệt thự, cao tầng hiện đại. Giờ đây, buôn Akô Dhông trở thành buôn văn hoá – du lịch độc đáo của thành phố Buôn Ma Thuột.
Hàng ngày có đến hàng chục đoàn khách du lịch trong, ngoài nước đến tham quan, thưởng lãm các nghệ nhân đánh cồng chiêng, dệt thổ cẩm, chế tác rượu cần, nhạc cụ dân tộc, tổ chức các nghi lễ cúng nhà mới, sức khoẻ, bến nước, đón khách, kết nghĩa anh em… Ông Ama Ben, người gắn bó với buôn làng hơn 50 mùa rẫy chia sẻ: Việc lưu giữ được những ngôi nhà sàn dài của cha ông quan trọng nhất là để thế hệ mai sau còn biết đến truyền thống của tổ tiên, của văn hoá nhà dài dân tộc mình.
Ông Trương Bi, Phó Giám đốc Sở Văn hoá Thể thao- Du lịch tỉnh Đắk Lắk, người nhiều năm nghiên cứu về văn hoá dân tộc lo lắng: Nhà dài của đồng bào các dân tộc ở các tỉnh Tây Nguyên nói chung, Đắk Lắk nói riêng đang kêu cứu. Nếu mất nhà dài thì cồng chiêng, các nghi lễ của đồng bào cũng không còn. Hiện nay, Ngành văn hoá tỉnh đang tiến hành điều tra thực trạng nhà sàn dài ở tất cả các buôn làng trên địa bàn để có kế hoạch bảo tồn. Để nhà sàn dài truyền thống của đồng bào dân tộc Êđê trường tồn trong đời sống của đồng bào Tây Nguyên nói chung, tỉnh Đắk Lắk nói riêng, cần có cách làm bài bản, lâu dài, nhất là có sự quan tâm đầu tư đúng mức của Nhà nước; tuyên truyền, giáo dục, nâng cao ý thức của cộng đồng trong việc giữ gìn, bảo tồn những giá trị văn hoá, bản sắc ngôi nhà sàn dài truyền thống.
Nguồn: Tamnhin
[TG]- Là một trong những kiến trúc độc đáo của đồng bào dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên, nhà sàn dài truyền thống của người Êđê tại tỉnh Đắk Lắk nó không chỉ là nơi ở mà còn thể hiện yếu tố tâm linh, mang đậm giá trị văn hóa tinh thần. Thế nhưng, nguy cơ bị mất dần loại nhà này đang hiện hữu, để bảo tồn và phát huy giá trị nhà sàn dài truyền thống này, rất cần sự quan tâm từ các cơ quan hữu quan và cả cộng đồng xã hội.
Nhà sàn dài truyền thống - giá trị văn hóa độc đáo
Bước chân đến đại ngàn Tây Nguyên, chúng tôi bắt gặp ngay hình ảnh của ngôi nhà sàn dài truyền thống giống như con thuyền lướt sóng; lúc đến gần, chiếc cầu thang trước cửa để đi lên ngôi nhà làm cho chúng tôi cảm thấy hiện diện của sự phồn thịnh bởi hình vành trăng khuyết cách điệu, cùng với đôi bầu sữa căng tràn tạo thành một biểu trưng hết sức độc đáo.
Các nhà nghiên cứu cho rằng, nhà sàn dài của người Êđê biểu hiện sự tôn vinh cho chế độ mẫu hệ của họ, nó không chỉ là nơi sinh hoạt chung của đại gia đình, mà còn thể hiện nét đặc trưng trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng của cư dân Tây Nguyên nói chung và tỉnh Đắk Lắk nói riêng. Để xây dựng ngôi nhà này, việc làm hết sức quan trọng từ khi bắt đầu khi bà chủ nhà mời thầy cúng thần để chọn đất dựng nhà đến thực hiện những chi tiết trên từng cột nhà [nhất là cột khách, cột chiêng, cầu thang] và khi làm lễ thì bà chủ nhà là người chặt nhát dao đầu tiên cũng như cuối cùng lên vật dựng làm nhà.
Bởi vậy, anh Y Phích Niê, cán bộ Trung tâm quản lý Di tích tỉnh Đắk Lắk cho biết cho biết: Từ bao đời nay, ngôi nhà sàn dài của đồng bào Êđê đã in đậm vào truyền thuyết, sử thi, truyện cổ, lời nói vần, nơi ở, nơi diễn ra các sinh hoạt văn hoá cộng đồng [như kể Khan, hát ru, hát Aray, tiếp khách, xử luật tục, đánh chiêng, uống rượu cần, tổ chức các nghi lễ vòng đời người, vòng cây lúa] theo phong tục. Ngoài ra, nhà sàn dài còn là biểu tượng cho sự gắn bó giữa con người với cộng đồng, giữa con người với thiên nhiên, vì ngôi nhà được xây dựng bằng nguyên liệu sẵn có của núi rừng. Đặc biệt, “theo quan niệm của người Êđê, ngôi nhà sàn dài còn là sự thể hiện phong cách, nếp sống, sự giàu sang, đẳng cấp của gia đình đó trong cộng đồng”.
Sự biến đổi và tình trạng mai một
Theo quan sát của chúng tôi, tại nhiều buôn làng của huyện Ea Kar, Cư Kuin, Krông Búk, Krông Pắk thì giờ đây những ngôi nhà truyền thống của người Êđê không còn nữa. Số liệu thống kê của Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk cho biết, tính đến nay toàn tỉnh chỉ còn khoảng 2.000 ngôi nhà dài truyền thống, chiếm khoảng gần 30% trong tổng số nhà của đồng bào Êđê, giảm trên 600 nhà so với năm 2012. Đáng chú ý hơn là, những căn nhà sàn dài còn lại thì kiểu kiến trúc đã thay đổi nhiều; không còn các ngôi nhà có chiều dài cả trăm mét, mà chỉ khoảng từ 25 đến 45 mét, mái lợp bằng tôn hoặc ngói; hầu hết cầu thang lên xuống không còn hình dáng mẫu hệ như xưa, thay vào đó là cầu thang với những mảnh ván ghép lại hoặc được làm bằng bê tông giống như cầu thang của đồng bào Kinh, cách bài trí trong các gian nhà đã khác đi nhiều, không còn giữ được những nét truyền thống.
Là một người dân sống lâu năm tại buôn Akô Dhông, thành phố Buôn Mê Thuột, ông Ama Tít cho biết: “nhiều năm trở lại đây, với sự biến đổi của ngôi nhà sàn dài đã làm cho chúng tôi cũng rất lấy làm tiếc, nhiều ngôi nhà được làm bằng bê tông, hình thức trang trí trong nhà hoàn toàn thay đổi mọc lên… Tuy nhiên, bản thân tôi nghĩ quan trọng là mình vẫn giữ được những tập tục, tiếng nói, nét sinh hoạt của thân tộc, của cộng đồng”. Ông nhớ lại, năm 1972 sau khi thành lập thì buôn làng có những ngôi nhà sàn dài rất đẹp, đúng nguyên bản, nhưng không biết vì lý do gì mà bị cháy, nhất là sau khi đất nước thống nhất kinh tế của người dân bắt đầu khấm khá thì ngôi nhà đã chuyển hướng sang lợp mái tôn, ngói, rồi dần dần xi măng hóa thay cho vách tre, nứa. “Điều đáng nói nữa là người dân thấy lợp nhà bằng mái tôn, ngói và xây nhà bằng xi măng ít xảy ra cháy nổ, thời gian sử dụng lâu hơn, đó là chưa kể đến vật liệu làm nhà, nhất là gỗ ngày càng khan hiếm”.
Trả lời câu hỏi của chúng tôi hỏi, nếu có điều kiện về nguyên vật liệu và kinh phí để xây dựng đúng nguyên bản ngôi nhà sàn dài truyền thống thì liệu người đồng bào Êđê nơi đây có sẵn sàng làm hay không? Ông Y Thông Ê Nuôl, cư trú tại Buôn Lun, thị trấn Liên Sơn, huyện Lắk bộc bạch: “Hiện nay, thế hệ trẻ tiếp nhận rất nhanh văn hóa bên ngoài, nhất là những cái mới, phù hợp với hiện tại, nên tôi nghĩ khó mà làm được điều đó. Nếu có, thì chỉ làm mô phỏng để lưu giữ những bản sắc của dân tộc mình thôi, chứ để sinh hoạt hàng ngày thì khó khăn lắm, vì nhiều nguyên nhân, nhất là bây giờ nhà nào cũng có xe gắn máy để đi lại, nên mỗi lúc dắt xe vào nhà vô cùng khó khăn”.
Anh Y Chen Niê, cán bộ của Sở Văn hóa thể thao & Du lịch tỉnh Đắk Lắk cho biết: Những năm 1990 trở lại đây, do ảnh hưởng của văn hoá đương đại, đô thị hoá nông thôn được đẩy mạnh, nguồn vật liệu, chủ yếu là gỗ ngày càng khan hiếm, đắt đỏ nên đồng bào đã chuyển hướng sang xây dựng nhà theo kiến trúc của người Kinh. Ngay cả nhà văn hóa cộng đồng của đồng bào Êđê cũng chỉ mô phỏng theo kiểu kiến trúc nhà sàn dài truyền thống và được đúc bằng bê tông, tường xây bằng gạch, cầu thang, cột nhà đều đổ bê tông; mặc dù vẫn đáp ứng nhu cầu trong sinh hoạt văn hóa nhưng lối kiến trúc, sắc thái, không gian văn hóa vốn có đã biến mất trong cách nhìn, cách nghĩ,… nên những ngôi nhà kiểu mới này không có hồn cốt của ngôi nhà sàn dài truyền thống bằng gỗ của đồng bào..
Với sự thay đổi về nhận thức xã hội, nên cấu trúc đại gia đình nhiều thế hệ sinh sống dưới cùng một mái nhà bị phá vỡ, thay vào đó là những gia đình nhỏ chỉ còn từ 2 đến 3 thế hệ sinh sống, bởi thế những ngôi nhà dài của người Êđê không phù hợp với nhu cầu sinh hoạt hiện nay, nên ngôi nhà đơn giản, dễ xây dựng và thuận tiện trong sử dụng được phổ biến hơn. Trong khi phần lớn giới trẻ của đồng bào dân tộc Êđê bây giờ hướng đến những chiếc ti vi màn hình phẳng, đầu đĩa từ, dàn karaoke, bộ bàn ghế salon, giường, tủ hiện đại... do vậy chiếc ghế Kpan hầu như nằm lặng lẽ và phủ đầy bụi, nhiều đồ vật có giá trị văn hóa nằm lăn lóc trên sàn nhà lát gạch hoa - anh Y Phích Niê cho biết thêm.
Bên cạnh đó, còn có những vấn đề nhiều nhà nghiên cứu tỏ ra lo lắng nữa đó là, nếu nhà sàn dài truyền thống sẽ mất đi thì các phong tục tập quán, nghi lễ của đồng bào Êđê như vòng đời người, nghi lễ nông nghiệp, văn hóa cồng chiêng, uống rượu cần, kể Khan, hát Aray và nhiều sinh hoạt truyền thống tốt đẹp khác nữa của cộng đồng cũng sẽ dần mất đi.
Cần lưu giữ và phát huy giá trị
Từ thực trạng cho thấy, để những giá trị về văn hóa nhà sàn dài truyền thống của đồng bào dân tộc Êđê trong sự phát triển của xã hội hiện đại là việc làm cấp thiết. Do vậy, thiết nghĩ các cơ quan chức năng cần đề ra những giải pháp đồng bộ thiết thực và khả thi. Trong đó, cần chú trọng đến việc xây dựng các việc làm ngắn, dài hạn về công tác bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa của đồng bào dân tộc Êđê nói riêng và các dân tộc ở Tây Nguyên nói chung.
Cùng với việc đẩy mạnh phát triển du lịch cộng đồng, các cơ quan hữu quan cần khuyến khích xã hội hóa, thu hút các nhà đầu tư phục dựng nguyên bản nhà sàn dài truyền thống để phục vụ du khách; đưa văn hóa dân tộc Êđê trở lại phục vụ cộng đồng để nâng cao ý thức tự giác của đồng bào trong việc bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa bản địa.
Đồng thời, cần quan tâm hơn nữa việc đào tạo, bồi dưỡng cán bộ chuyên trách về công tác bảo tồn, bảo tàng; nâng cao chính sách đãi ngộ đối với những người quản lý, khai thác di sản và đối với các nghệ nhân. Tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục cho thế hệ trẻ người bản địa có ý thức, tự hào, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của dân tộc mình./.
Đức Thuận