Xưa nay, quà quê có nhiều loại bánh trái, như bánh nếp, bánh tẻ, bánh sắn, bánh khoai, bánh gai, bánh rán… cùng những thứ bánh thông dụng kia, từ cầu chợ cho đến quán hàng còn phải kể đến bánh mật. Bánh mật, tên gọi đã dễ hiểu, là làm từ mật mía. Trước kia, đường không có hoặc khan hiếm chỉ có mật từ các làng nghề đem về bán ở chợ phiên mà thôi.
Quê ngoại tôi ở ven sông Đáy, bao đời trồng mía nên có nghề làm mật mía từ lâu. Những xe bò kéo chất ngất mía xuống dốc đê đến sợ, mà những con bò u vai thản nhiên vừa đi vừa chóp chép miệng. Mía theo xe về nhà, xếp đống trên sân. Con bò khác vẫn đi vòng tròn quanh cái máy ép, hai bánh răng nghiến dần cây mía đã chặt gốc, chặt ngọn chảy ra dòng nước mật loãng. Nước mật ấy được hứng đổ ngay vào cái chảo gang to đùng đặt trên 3 chân kiềng gạch vững chắc, bã mía khô đã nhóm bén lửa, sẵn sàng cho việc nấu mật. Nước mía đun to lửa cho sôi, rồi bớt lửa cho mật cạn dần.
Nếu là nấu thành “chè hai” thì không cần đun lâu, chỉ đến khi nước mía sánh, mang màu cánh gián là được. Còn để nấu thành mật tảng phải đun kỹ hơn nhiều. Khi mật đặc quánh lại mới đổ ra các khuôn như khuôn gạch, tảng bé cũng chừng 2 cân, tảng to 4 - 5 cân cũng có.
Bánh mật có nguyên liệu từ gạo nếp ngon, xay khô hay xay nước thành bột. Đậu tằm xay vỡ, ngâm đãi sạch, nấu chín vàng. Nhân bánh chính là đậu thổi chín ấy, trộn lạc rang giã dập, chút chè hai thắng cho đủ ngọt. Vỏ bánh là bột nếp thắng nước chè hai thành màu cánh gián bao lấy nhân. Bánh nặn nhỏ, vuông vắn, ngón tay dấp nhẹ vào bát mỡ nước rồi nhúng vào bát vừng rang cho dính một lượng vừng nhỏ, rồi phết lên mặt bánh. Lá chuối khô lau sạch, vuốt phẳng phiu, miếng mỡ khổ nhỏ vuốt đều lên mặt lá chuối ấy xong mới đặt vuông bánh vào gói, sợi lạt giang buộc ngang nhẹ nhàng, chia thành hai nửa.
Bánh mật làm không khó, nguyên liệu cũng đơn giản nhưng cần người biết áng lượng, bánh phải dẻo thơm, không ngọt đớ, cũng không nhạt hoét. Bánh gói xong được đem hấp trong chõ chừng hai tuần hương là được, dỡ ra xảo cho bay hơi.
Cầm cái bánh trên tay, hưởng vị thơm của bánh trước, sau bỏ lớp vỏ áo để bóc lớp trong. Vì có khẩu mỡ lau lá khi gói bánh mà tuyệt nhiên bánh không dính lá tí nào. Ăn miếng bánh dẻo, ngọt, với đậu thơm, lạc bùi sao mà thấy quý.
Xưa, bánh mật thường được làm trong dịp Tết ở nhiều vùng quê xứ Bắc. Bánh làm để thờ trên ban thờ cùng với bánh chưng, bánh gai, hay chè kho. Nhiều khi tiễn cụ xong mới dỡ bánh xuống, bánh không còn mềm mà bị cứng. Trẻ con đợi nấu cơm xong là vùi vào than trấu. Lá chuối cháy thơm, bánh cũng mềm lại, đôi khi cháy xém, mùi thơm ngọt lan khắp sân bếp.
Xưa, quê tôi có vài làng bên bãi thạo làm bánh mật. Cùng với bánh chưng, bánh nếp người ta làm bánh mật giao cho các quán hàng cả năm. Bà cụ bán hàng nước nơi bến sông sáng nào cũng lấy đôi chục bán lẻ. Nhiều người qua đường dừng chân uống chén nước chè và ăn cái bánh mật. Thấy ngon lại mua cả chục đem về làm quà. Gần Tết cũng nhiều nhà làm thúng lớn, thúng bé bánh mật đi bán phiên chợ xa, gần. Đi chúc Tết có thời gian thì sắp mâm nếm bánh chưng, nếu không thì pha trà nếm bánh mật nhà nhau.
Bẵng đi bao năm, mật hiếm dần, bánh trái nhiều loại khắp các chợ và cửa hàng trong xã, bánh mật dần vắng bóng và mất dần. Bác cả tôi nhà bên bãi đã già cũng không còn làm bánh mật được nữa. Có bận gần Tết về tôi hỏi, bác buồn buồn trả lời: “Tết bác cũng nhớ, cũng thèm ăn bánh mật nhưng các anh các chị bảo mẹ già rồi làm gì cho khổ, con mua bánh về đây, các cháu nó cũng không thích ăn bánh mật”.
Bác tôi nhìn ra xa xăm, mấy cây quýt tháng Chạp chín đỏ, cây cỗi, quả nhỏ hơn nhiều các vụ trước. Bao giờ cũng vậy, quà bác gói cho tôi mang về có quất vàng, quýt đỏ, chuối xanh, lại bưởi vàng, thêm trứng gà và hồng xiêm cả cành để về bày mâm ngũ quả, tất cả đều hái từ vườn nhà, nhiều năm đã không còn một đôi chục bánh mật buộc lạt hồng điều nữa.
Bãi quê không còn trồng mía, nghề làm mật, nấu chè hai cũng mất từ đó. Người làng bên, xã khác vẫn thồ chuối, thồ lá chuối khô, chuối tươi đi chợ. Nhìn thấy lá chuối khô, tôi lại nhớ bánh mật. Nhớ vị ngọt thơm, phảng phất vị chua của mật mía [chè hai], nhớ màu bánh mật nâu nhạt, nhớ cái bánh buộc ngang bằng sợi lạt hồng, đúng là thắt đáy lưng ong…
Mâm cỗ trưa mùng một tết đơn sơ nhưng luôn đầy ắp tình yêu gia đình - Ảnh: MAI THẮNG
Trưa mùng một tết, cả nhà quây quần quanh 6 chiếc bánh chưng hạt mì nhiều hơn gạo nếp gói bằng lá dừa trên manh chiếu trải giữa nền đất. Mỗi người cầm một miếng, vừa ăn vừa ước mơ bao giờ cho hết đói nghèo.
Kỷ niệm ấy giờ chỉ là hoài niệm và ký ức xa xưa nhưng luôn ấm lòng tôi mỗi dịp xuân về tết đến.
1. Quê tôi xã Nga Tân, huyện Nga Sơn - vùng đất lợ phù sa bốn mùa nhiễm mặn. Người dân lam lũ quanh năm "bán mặt cho đất, bán lưng cho trời" sống chết nhờ cậy vào cây cói, vậy mà vẫn nghèo đói quanh năm.
5 năm trước khi đổi mới kể từ năm 1986, xã Nga Tân lúc đó chưa có điện. Cả xã không có một mét đường nhựa. Để có cái tết "đủ đầy", nhà ai cũng chuẩn bị từ nhiều tháng trước, trong đó khoai, gạo, sắn là ba loại lương thực dự trữ quan trọng nhất.
Cũng như bao gia đình khác ở xã nghèo thuở ấy, từ tháng 8 âm lịch, mẹ tôi đã tiết kiệm từng đồng tiền lẻ từ bắt cáy, mò cua, bán bổi - loại cói tạp phơi khô bó thành đon nhỏ bán cho người dân lợp nhà che mưa che nắng, mua khoai, sắn khô đựng trong chum, vại sành để dành ăn tết.
Ngày ấy, gạo nếp đối với người dân quê tôi là thứ "ngọc thực" xa xỉ. Nhà ai "khấm khớ" tết mới có gạo nếp gói bánh chưng nguyên chiếc, còn đa số bánh chưng gói lẫn hạt mì nhiều hơn gạo nếp, nhân bánh là lá hành xào tóp mỡ.
Nhà tôi có 7 chị em sống quây quần trên mảnh đất 1,7 sào Bắc Bộ được chia theo diện đi xây dựng vùng kinh tế mới. Ngoài diện tích căn nhà ngang 5 gian rộng rãi, căn bếp ba gian nhỏ, mảnh vườn, bố tôi chừa một khoảng đào ao thả cá.
Bốn gốc vườn trồng bốn cây đưa để "đánh dấu mốc" không ai lấn chiếm. Bốn cây dừa ấy vừa cho trái ngọt, tàu làm củi nấu, lá làm khuôn bánh chưng mỗi dịp tết đến xuân về
Chiều 30 tết, tôi thoăn thoắt leo lên cây dừa trước ngõ chọn một tàu to chặt, hạ xuống. Chiếc chiếu cói cũ mềm trải giữa sân đất. Cái nồi nhỏ đựng 3 bò gạo nếp ngâm sẵn từ tối qua. Cái chậu nhôm đầy ắp hạt mì đã được chà sạch vỏ.
Tôi rọc lá dừa, thằng em trai bẻ khuôn, chị gái lau lá chuối mềm đã hơ qua bếp lửa. Bố chìa bàn tay sạm nắng tròi những đường gân guốc cầm cái cốc uống nước "vục" nhẹ vào nồi gạo nếp đổ vào khuôn lá dừa, rồi "vục" một cốc rưỡi hạt mì.
Nhúm ít nhân hành phi sẵn với tóp mỡ. Thêm một cốc rưỡi hạt mì nữa, và trên cùng là cốc gạo nếp. Bố tôi bảo "nhà ai cũng gói bánh chưng như nhà mình. Khoai sắn chưa có mà ăn, tiền đâu mua gạo nếp. Có bánh chưng hạt mì ngon lắm rồi".
Bố tôi giải thích thêm, bánh chưng hạt mì trộn "hai cõng ba". Tức là cứ 1 cốc gạo nếp trộn với ba cốc hạt mì. Để kết dính, hạt mì đổ vào giữa, gạo nếp đổ xung quay tạo ra cái "bỏ bọc". Tuy giữa bánh không có gạo nếp, nhưng khi nấu, nhựa nếp sẽ chảy ngấm vào hạt mì, quện chặt, không bị rã rời.
Những chiếc bánh chưng hạt mì gói bằng lá dừa vuông vức xếp ngay ngắn thành chồng. Gói xong đã chập tối. Tôi và chị gái thứ tư được phân công xếp bánh vào nồi và khiêng lên bếp
Đêm 30 trời rét căm căm, tối đen như mực. Cả nhà quây quần bên bếp lửa nghe nồi bánh chưng sôi ùng ục. Thỉnh thoảng mẹ tôi soi đèn xem nước hết thì đổ thêm. Mỗi lần như thế thằng em út reo "cái nhỏ có dây lạt là của em đấy, không được tranh đâu".
Mắt nó sáng lên nhìn chiếc bánh chưng nhỏ như hộp bao diêm mà bố tôi dạy nó gói lúc xế chiều. Đêm 30 thời gian trôi nhanh lắm. Thoáng cái đã đến 10h đêm. Thằng út ngủ cuộn tròn trong đống rác. Bố tôi gọi "Dũng ơi, dậy lấy bánh chưng này". Nó vùng dậy "cái nhỏ là của con", vừa nói,vừa dụi mắt.
Những chiếc bánh chưng nóng hổi vớt ra rổ sào [rổ nan to - tiếng quê thường gọi]. Bố tôi lấy từng cái lau sạch, đặt lên thớt gỗ ép nhẹ cho phẳng phiu. Bàn thờ tổ tiên thờ hai cặp lớn. Bàn thờ ông bếp thờ cặp nhỏ hơn.
Còn lại xếp trên cái ghế quân để trong buồng chống lũ chuột. Riêng những chiếc bánh "lép" [gói riêng giành cho trẻ con chơi] được phép ăn trước mà không phải cúng. Mà trẻ con có nhỡ săn trước cũng chẳng "phải tội" bao giờ.
Chờ đến giờ sang canh, ngước lên bầu trời đen kịt, mẹ tôi kể, ngày xưa, đêm 30 tết kẻ trộm nhiều lắm. Có nhà nấu nồi bánh chưng xong, vớt ra mâm đặt lên miệng chum rồi "lăn" ra ngủ. Sáng ra chẳng thấy bánh đâu, thì ra kẻ trộm đã ngồi rình trong chum từ sớm mà cả nhà không biết.
Tết đó coi như "mất tết". Thấy mẹ kể chuyện, bố tôi cũng "chen" vào. Ông kể, tết thời ở Làng Trung quê cũ của bố cả nhà ăn khoai chạc. Bố đi bện thừng thuê nhà chủ cho rổ khoai về ăn tết đã là hạnh phúc. Cuộc sống thời bao cấp đói khổ kể không bao giờ xiết, vậy mà vẫn nuôi 7 chị em tôi khôn lớn trưởng thành.
Mâm cỗ cúng trưa mùng một tết thuở ấy giá trị nhất là chiếc bánh chưng, mấy lát cá kho đông và đĩa cuốn làm bằng rau diếp quấn hành. Đàn ông con trai được ngồi mâm trên [trên giường ngủ], đàn bà con gái trải chiếu dưới đất.
Mùi bánh chưng hạt mì nhiều hơn gạo tuy không ngon như bây giờ, nhưng loáng cái đã sạch bay. Thằng út "to tiếng" "cái nhỏ hôm qua là của riêng em chứ. Giờ em mới ăn được một miếng nhỏ đã hết".
Tôi nhìn mâm cơm, chỉ còn lại chút thức ăn, cùng đuôi cá còn sót lại. Mẹ tôi cười bảo "nhà đông con không ngon cũng hết. Bánh chưng hạt mì chẳng khi giờ đủ cả". Mắt mẹ rưng rưng nhìn chúng tôi. Mẹ tôi hiểu chúng tôi đang còn đói bụng.
Tết là dịp để người già trò chuyện,đem trầu cau ăn cho ấp lòng và gặp nhiều may mắn - Ảnh: MAI THẮNG
2. Xuân Tân Sửu này tròn 40 năm tôi xa quê hương. Dù đã trở thành người miền Nam chính hiệu, có cuộc sống đủ đầy; rượu, giò, thịt, bánh chất đầy mâm cỗ, nhưng vẫn không thể nào quên bánh chưng hạt mì bố nấu thuở xưa.
Bởi những chiếc bánh chưng "mì nhiều hơn gạo" ngày ấy chất chứa mồ hôi của mẹ, gánh nặng oằn vai của bố và khó nhọc mò cua bắt cáy của cả gia đình.
Bánh chưng hạt mì gói bằng lá dừa năm xưa giờ chỉ là hoài niệm, nhưng nó lại gợi nhớ cho tôi cả một đời ơn nghĩa sinh thành, công lao dưỡng dục của bố mẹ nuôi tôi khôn lớn, trưởng thành.
Bánh chưng thuở xưa
Hạt mì nhiều hơn gạo nếp
Đêm 30 cả nhà quanh bếp
Nồi bánh sôi chờ đón giao thừa
Bao tháng ngày vất vả nắng mưa
Bố oằn vai đường trơn nặng gánh
Mẹ đói lòng chiều 30 giá lạnh
Thương đàn con không đủ ấm thân người
Nồi bánh chưng thuở ấy đêm 30
Giờ đọng lại chỉ là ký ức
Chẳng thể nào quên Tết xưa cơ cực
Nhưng ấm tình người, đậm nghĩa quê hương
Xuân này đón Tết tha phương
Rượu thịt đầy ắp nhớ thương Tết nghèo
Cả nhà chờ bánh chưng reo
Đêm 30 Tết quê nghèo thuở xưa
Diễn đàn Tết xưa - Tết nay do báo Tuổi Trẻ tổ chức, với sự đồng hành của hệ thống bán lẻ FPT Shop và Hãng hàng không Vietjet Air.
Diễn đàn gồm các bài viết, bài dự thi của cuộc thi Tết xưa - Tết nay về những ký ức Tết xưa, khát vọng ngày xuân hay những khoảnh khắc sum họp, cảnh đẹp trên đường về quê đón Tết của bạn đọc.
Diễn đàn mong nhận được nhiều ý kiến đóng góp, bài dự thi trên cả nước. Thời gian nhận bài từ ngày 15-1-2021 đến hết ngày 20-2-2021.
Cách thức tham gia:
Bài viết dự thi gửi đến theo 2 cách:
Gửi qua địa chỉ email:
Gửi qua đường bưu điện theo địa chỉ: Báo Tuổi Trẻ - 60A Hoàng Văn Thụ, P.9, Q.Phú Nhuận, TP.HCM. Ngoài bì thư ghi rõ tham gia cuộc thi viết Tết xưa - Tết nay.
Bạn đọc vui lòng cung cấp địa chỉ, số tài khoản, số CMND để chúng tôi chuyển nhuận bút.
Các bài lọt vào vòng sơ kết sẽ được thông báo sau.
Cơ cấu giải thưởng:
• 1 giải nhất: 10 triệu đồng [hiện kim] + quà tặng là: điện thoại Samsung A31 của FPT Shop; 02 vé khứ hồi G1 của Vietjet Air.
• 2 giải nhì: mỗi giải gồm 5 triệu đồng [hiện kim] + quà tặng là: điện thoại Xiaomi Note 9 hoặc Oppo A53 của FPT Shop; 01 vé khứ hồi G1 của Vietjet Air.
• 3 giải ba: mỗi giải gồm 5 triệu đồng [hiện kim] + quà tặng là: điện thoại Realme C12 hoặc VSmart Joy 4 hoặc Vivo Y20 của FPT Shop; mô hình máy bay Vietjet size lớn.
• 10 giải khuyến khích: mỗi giải gồm 2 triệu đồng [hiện kim] + quà tặng là sạc dự phòng UMETRAVEL 10.000 mAh của FPT Shop; mô hình máy bay Vietjet size nhỏ.
• 20 phần quà tặng dành cho bạn đọc trên mạng xã hội là: balô FPT Shop + voucher giảm 10% khi mua laptop tại hệ thống cửa hàng FPT Shop; gấu bông + túi du lịch Vietjet.
Lễ trao giải dự kiến diễn ra trước 28-2-2021.
MAI THẮNG