Về đẹp nội dung tư tưởng và ý nghĩa giáo dục của truyện đồng thoại Võ Quảng

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA GIÁO DỤC TIỂU HỌC ĐINH THỊ MINH THƠM TRUYỆN ĐỒNG THOẠI VÕ QUẢNG VỚI VIỆC GIÁO DỤC TRẺ MẪU GIÁO KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học thiếu nhi Hà Nội – 2011 TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA GIÁO DỤC TIỂU HỌC ĐINH THỊ MINH THƠM TRUYỆN ĐỒNG THOẠI VÕ QUẢNG VỚI VIỆC GIÁO DỤC TRẺ MẪU GIÁO KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học thiếu nhi Người hướng dẫn khoa học TH.S. NGUYỄN NGỌC THI HÀ NỘI – NĂM 2011 LỜI CẢM ƠN Khoá luận này được hoàn thành tại Trường ĐHSPHN2, dưới sự hướng dẫn của TH.S. Nguyễn Ngọc Thi. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TH.S. Nguyễn Ngọc Thi, người đã luôn quan tâm, động viên và tận tình hướng dẫn tôi trong quá trình thực hiện khoá luận này. Tôi chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong khoa GDTH của Trường ĐHSPHN2 đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Do thời gian nghiên cứu và năng lực nghiên cứu có hạn, đề tài này không tránh khỏi những thiếu sót. Vì vậy, tôi rất mong nhận được sự góp ý của các thầy cô giáo và các bạn sinh viên. Hà Nội, ngày tháng Tác giả Đinh Thị Minh Thơm năm LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là những nghiên cứu của bản thân tôi, chưa được công bố bất cứ nơi nào khác. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về sự cam đoan này. Hà Nội, ngày tháng năm Tác giả Đinh Thị Minh Thơm MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................ 1 1.1 Lý do khoa học ................................................................................ 1 1.2 Lý do sư phạm ................................................................................. 2 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ................................................................. 3 3. Mục đích nghiên cứu đề tài ................................................................ 4 4. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................ 4 5. Phạm vi nghiên cứu............................................................................ 5 6. Phương pháp nghiên cứu.................................................................... 5 7. Kết cấu khóa luận............................................................................... 5 NỘI DUNG CHÍNH .................................................................. 6 Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ TRUYỆN ĐỒNG THOẠI ....................... 6 1.1 Khái niệm truyện đồng thoại ............................................................ 6 1.1.1 Nguồn gốc khái niệm .................................................................... 6 1.1.2 Khái niệm truyện đồng thoại ở Việt Nam ...................................... 7 1.2 Đặc điểm truyện đồng thoại............................................................ 11 1.2.1 Nghệ thuật truyện đồng thoại ....................................................... 11 1.2.2 Nội dung truyện đồng thoại .......................................................... 11 1.2.3 Nhân vật trong truyện đồng thoại ................................................. 13 1.3 Phân loại truyện đồng thoại............................................................. 13 1.3.1 Siêu nhiên thể đồng thoại ............................................................. 14 1.3.2 Nghĩ nhân thể đồng thoại ............................................................. 14 1.3.3 Thường nhân thể đồng thoại......................................................... 14 1.4 Quá trình hình thành và phát triển truyện đồng thoại ở Việt Nam.... 14 1.5 Truyện đồng thoại với việc giáo dục trẻ mẫu giáo ........................... 17 1.5.1 Truyện đồng thoại với việc giáo dục thẩm mỹ cho trẻ mẫu giáo... 17 1.5.2 Truyện đồng thoại với việc giáo dục lòng nhân ái cho trẻ mẫu giáo ...................................................................................................... 17 1.5.3 Truyện đồng thoại với trò chơi đóng kịch của trẻ mẫu giáo......... 19 Chương 2: TRUYỆN ĐỒNG THOẠI VÕ QUẢNG VỚI VIỆC GIÁO DỤC TRẺ MẪU GIÁO ........................................................................ 20 2.1 Đặc điểm truyện đồng thoại Võ Quảng........................................... 20 2.1.1 Truyện đồng thoại Võ Quảng mang đậm chất dân gian................ 20 2.1.2 Mở rộng chức năng phản ánh hiện thực ....................................... 23 2.1.3 Mang dáng dấp truyện ngụ ngôn.................................................. 24 2.1.4 Truyện đồng thoại Võ Quảng thường ngắn gọn, ngôn từ giàu hình ảnh ................................................................................................ 25 2.2 Truyện đồng thoại với tâm lý trẻ mẫu giáo ..................................... 25 2.3 Truyện đồng thoại Võ Quảng với việc giáo dục trí tuệ cho trẻ mẫu giáo....................................................................................................... 28 2.3.1 Truyện đồng thoại Võ Quảng giúp các em hiểu biết về thế giới xung quanh ........................................................................................... 28 2.3.2 Truyện đồng thoại Võ Quảng giúp các em hiểu biết về cuộc sống thực tại và các mối quan hệ trong cuộc sống ......................................... 32 2.4 Truyện đồng thoại Võ Quảng với việc giáo dục thẩm mỹ cho trẻ mẫu giáo ............................................................................................... 36 2.5 Truyện đồng thoại Võ Quảng với việc giáo dục lòng nhân ái cho trẻ mẫu giáo ............................................................................................... 39 2.5.1 Truyện đồng thoại Võ Quảng tình yêu thương, thái độ quan tâm đến mọi người và lối sống có trách nhiệm cho trẻ mẫu giáo.................. 39 2.5.2 Truyện đồng thoại Võ Quảng góp phần giáo dục tình yêu thiên nhiên, quê hương đất nước cho trẻ mẫu giáo......................................... 40 KẾT LUẬN ....................................................................................... 43 MỞ ĐẦU 1. Lý do chän ®Ò tµi: 1.1. Lý do khoa học: “Hãy dành cho con trẻ những gì đẹp đẽ và tinh khiết nhất ngay từ khi trẻ bước vào đời” [12; 33]. Đó là những tâm sự của nhà thơ, nhà văn Võ Quảng – một trong những cây bút hiếm hoi đã dành trọn cuộc đời sáng tác của mình chỉ để viết cho thiếu nhi và ông đã thực sự nêu gương đó trong cả cuộc đời mình, trong những trang văn như là sự kết tinh toàn bộ tài năng và tâm hồn ông. Võ Quảng là một nhà văn, nhà thơ rất thân quen với bạn đọc nhỏ tuổi qua những tác phẩm trong trẻo, đôn hậu cho tuổi thơ, bởi ông là một nhà văn, nhà thơ đã dành cả cuộc đời và tấm lòng của mình cho thiếu nhi. Toàn bộ sức lực, thời gian, tinh hoa của ông đã dồn trọn vẹn vào những trang văn, dòng thơ, những bộ phim hoạt hình cho lớp trẻ. Dù viết ở thể loại nào, Võ Quảng đều cho chúng ta thấy được tài năng và tâm huyết đối với nghề của mình trong lĩnh vực hoạt động nghệ thuật. Ông thực sự đã tạo cho mình một phong cách nghệ thuật riêng trong làng Văn học thiếu nhi Việt Nam nói riêng và nền Văn học Việt Nam hiện đại nói chung. Có ai đó nói nhà văn là nghệ sĩ về tư tưởng và nghệ sĩ về ngôn ngữ. Đọc các tác phẩm của Võ Quảng, ta sẽ bắt gặp hai phẩm chất ấy trong thơ và văn của ông. Khác với những cây đa cổ thụ trong làng Văn học viết cho thiếu nhi như: Tô Hoài, Nguyễn Huy Tưởng, Phạm Hổ… bởi các nhà văn, nhà thơ này còn sáng tác cho nhiều đối tượng độc giả ở mọi lứa tuổi khác, với nhà văn Võ Quảng thì toàn bộ tác phẩm của ông đều cho một lứa tuổi duy nhất: thiếu nhi nhi đồng. Làm được công việc như ông quả là có một không hai trong nền Văn học hiện đại của chúng ta. Suốt con đường dằng dặc có hơn nửa thế kỷ, nhà văn đã chứng minh đúng cái điều mà ông hằng tâm huyết: “Viết cho thiếu nhi là tình yêu và lẽ sống của tôi’’. Bởi mang trong mình tâm huyết ấy mà Võ Quảng đã đem lại cho các em một niềm vui thực sự. Không chỉ gần gũi với thơ, Võ quảng cũng đã dành hết tâm hồn và tài năng của mình vào những tác phẩm văn xuôi. Văn xuôi cho thiếu nhi của Võ Quảng khá phong phú. Bên cạnh các tiểu thuyết nổi tiếng như: Quê nội, Tảng sáng…thì mảng truyện đồng thoại của ông lại bao gồm những thiên đồng thoại nhỏ nhắn và xinh xắn, hồn nhiên và đậm đà sự sống vui, làm gắn bó được nhu cầu ham hiểu biết và hướng về điều thiện của thế hệ trẻ thơ. Đồng thoại là một loại hình văn học rất hợp với tuổi thơ. Với thuộc tính cơ bản là sự tung hoành của trí tưởng tượng, truyện đồng thoại dễ tác động trực tiếp vào trí tưởng tượng, làm cho các em dễ hiểu, dễ xúc động. Tuy vậy, sự tưởng tượng của đồng thoại cho dù có bay bổng đến đâu cũng phải bắt nguồn từ thực tế dù rất xa xôi hoặc một thói quen tập tục nào đó chứ không phải tưởng tượng tùy hứng. Những truyện đồng thoại của Võ Quảng được tập hợp trong các tập: Những chiếc áo ấm [1970], Bài học tốt [1976], Vượn hú [1993] với những truyện tiêu biểu như: Chuyến đi thứ hai, Bài học tốt, Trong một hồ nước, Hòn đá, Mèo tắm, Trăng thức, Anh Cút lủi, Trai và ốc gai… Đến với các tập truyện đồng thoại của Võ Quảng, với góc độ nghiên cứu về phương diện nghệ thuật, tác giả khóa luận mong muốn sẽ tiếp cận với tên tuổi của một nhà văn đã gắn nửa cuộc đời của mình với thiếu nhi để chỉ viết riêng về thiếu nhi và viết cho thiếu nhi, ông viết truyện đồng thoại theo cách cảm cách nghĩ của trẻ nhỏ, nhằm làm sáng rõ và góp phần nâng cao những giá trị nghệ thuật ấy. 1.2. Lý do s­ ph¹m: Truyện đồng thoại là một thể loại đặc biệt của văn học, nó có sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa hiện thực và yếu tố tưởng tượng. Nhân vật chính thường là động vật, thực vật và những vật vô tri nhưng được mang tính cách của con người. Nội dung của truyện đồng thoại thường ngắn gọn, vui tươi, dí dỏm, có nhiều yếu tố bất ngờ, dễ thuộc, dễ nhớ. Những đặc điểm đó làm cho đồng thoại gần gũi với trẻ thơ. Ở đó trẻ tìm thấy những nét quen thuộc trong cuộc sống của mình và thấy sự thân thương bầu bạn. Đồng thoại có khả năng đem đến cho trẻ những ước mơ bay bổng, những xúc cảm thẩm mỹ về một thế giới thiên nhiên huyền ảo, lý giải cho trẻ những lý tưởng trong sáng, góp phần giáo dục cho trẻ một thái độ đúng trong cuộc sống hàng ngày,giúp các em vững vàng hơn trong quá trình hoàn thiện nhân cách của mình. Là một giáo viên mầm non trong tương lai, tôi mong muốn mình không chỉ làm cho các em có thêm nhiều hiểu biết mà còn giúp cho các em biết thưởng thức cái hay cái đẹp của những truyện đồng thoại, giúp các em thấy được chính mình trong các tác phẩm đồng thoại, từ đó giúp đánh thức trong các em những tình cảm tốt đẹp: tình yêu thiên nhiên, quê hương, đất nước và những con người xung quanh các em, giúp cho tâm hồn các em nảy nở, làm cho những “mầm non” trỗi dậy, vén mây nhìn vào khoảng trời mới. Vì vậy tôi đã chọn đề tài: Truyện đồng thoại Võ Quảng với việc giáo dục trẻ mẫu giáo 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề: Có rất nhiều công trình nghiên cứu, các bài viết của nhiều tác giả khác nhau nhận định về văn xuôi Võ Quảng nói chung và về các tập truyện đồng thoại nói riêng . Với các tập truyện đồng thoại: Những chiếc áo ấm, Bài học tốt, Vượn hú… cũng có nhiều đánh giá, nhận xét khác nhau tuy nhiên còn tản mạn. Trong bài “Đồng thoại qua ngòi bút của Võ Quảng”, Vũ Ngọc Bình đã viết: “Phần lớn truyện cấu trí trên những sự tích dân dã. Câu văn anh thường ngắn và động bởi có lắm động từ. Chỉ vài nét phác họa, anh đã dựng lên một cảnh trí, một tình huống trong đó màu sắc, âm thanh, ý nghĩ và hành động cùng xôn xao, quẫy cựa lên để rồi sau đó tất cả lại lặng tắt đi, trầm lắng sau cái ngụ ý, cái ngôn náu bên trong câu, chữ. Phải chăng vì thế mà một số đồng thoại của anh mang dáng dấp những ngụ ngôn. Tự nhiên tôi nghĩ cách viết truyện của Võ Quảng khác nào công phu một con trai trong Trai và Ốc Gai đã chắt lọc ánh sáng màu sắc của Mặt trời và Mặt trăng, của sao đêm và biển cả để làm nên ngọc quý. Nếu tư tưởng và ngôn ngữ được chắt lọc thành những tia sáng và gam màu tinh diệu – rút ra từ cuộc sống và lao động sáng tạo – thì có thể xem đó là văn chương - ngọc quý” [3; 5]. Phong Lê có viết: “Sau Dế Mèn phiêu lưu ký của Tô Hoài, chúng ta thật sự được hưởng một niềm vui trẻ thơ mà không hời hợt hoặc khiên cưỡng trong mỗi truyện của Võ Quảng[…] Đọc truyện đồng thoại của Võ Quảng ta như càng chứng minh được khả năng tung hoành của tưởng tượng – điều mà chính ông cũng đã từng khẳng định: không có chỗ nào gọi là xa xôi, không có vấn đề gì gọi là cao siêu mà truyện đồng thoại không vươn tới được” [10; 358]. Trong Truyện viết cho thiếu nhi dưới chế độ mới, Vân Thanh có viết “Một đặc điểm đáng quý trong truyện đồng thoại Võ Quảng là anh rất nghiêm túc trong cách viết. Ngôn ngữ của anh trong sáng, ngắn gọn, ít có những đoạn rườm rà kéo dài [...] Truyện không những phải giáo dục các em lý tưởng, chắp cánh cho cánh cho các em bay bổng, giúp các em mở rộng tri thức, thực hiện những ước mơ mà còn phải dạy các em trau dồi lời ăn tiếng nói hàng ngày” [19; 158]. Như vậy những lời nhận xét, đánh giá mới chỉ dừng lại ở những nhận định bao quát, chưa đi sâu nghiên cứu vai trò của truyện đồng thoại Võ Quảng đối với trẻ mẫu giáo trong các tập truyện đồng thoại: Những chiếc áo ấm, Bài học tốt, Vượn hú một cách cụ thể. Mỗi tác giả đưa ra một ý kiến nhận định riêng về phương diện: giá trị nội dung, tư tưởng. Qua đó các tác giả khẳng định được tài năng, tấm lòng vì trẻ thơ của Võ Quảng. Bản thân tôi cũng muốn đóng góp thêm một số ý kiến để khẳng định Võ Quảng là một nhà văn đã dành cả đời văn để sáng tác cho thiếu nhi với đề tài “Truyện đồng thoại Võ Quảng với việc giáo dục trẻ mẫu giáo”. 3. Môc ®Ých nghiªn cøu: - Tìm hiểu truyện đồng thoại của Võ Quảng. - Đánh giá vai trò của truyện đồng thoại Võ Quảng với việc giáo dục trẻ Mẫu giáo. Đồng thời nâng cao năng lực của bản thân, phục vụ cho việc giảng dạy truyện đồng thoại Võ Quảng trong trường Mầm non. 4. §èi t­îng nghiªn cøu: - Truyện đồng thoại Võ Quảng với việc giáo dục trẻ Mẫu giáo. 5. Phạm vi nghiên cứu: Các tập truyện đồng thoại: -Những chiếc áo ấm - NXB Kim Đồng[1970] -Bài học tốt - NXB Kim Đồng[1976] -Vượn hú - NXB Kim Đồng[1993] 6. Phương pháp nghiên cứu: Phương pháp đọc sách, nghiên cứu tài liệu. Phương pháp thống kê, khảo sát. Phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh, đối chiếu. 7. Kết cấu khóa luận: Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, khóa luận gồm 2 chương: *Chương 1: Kh¸i qu¸t vÒ truyÖn ®ång tho¹i *Chương 2: Truyện đồng thoại Võ Quảng với việc giáo dục trẻ mẫu giáo NỘI dung chÝnh CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ TRUYỆN ĐỒNG THOẠI 1.1.Kh¸i niÖm truyÖn ®ång tho¹i: 1.1.1. Nguån gèc kh¸i niÖm: Theo Hoµng V©n Sinh, “từ đồng thoại ë Trung v¨n ®­îc du nhËp tõ NhËt B¶n, xuÊt hiÖn ë Trung Quèc vµo cuèi thêi nhµ Thanh. DÊu mèc ®Çu tiªn cña nã lµ bé Tùng thư đồng thoại do T«n Dôc Tu chñ biªn, Th­¬ng vô ấn th­ qu¸n xuÊt b¶n n¨m 1909” [18; 1]. ë NhËt, truyÖn kÓ cho trÎ em ®­îc gäi lµ: Dowa, dịch sang H¸n ng÷ lµ: đồng thoại. Ban ®Çu, ®ång tho¹i ®­îc hiÓu theo nghÜa réng, gåm tÊt c¶ mäi t¸c phÈm cã tÝnh kÓ chuyÖn cho trÎ em. VÒ sau, ®Õn thêi Ngò Tø, ng­êi ta míi xem “®ång tho¹i lµ v¨n häc viÔn t­ëng cã tÝnh ®Æc thï, trë thµnh mét thÓ lo¹i ®éc lËp”[18;1], cã ®Þa vÞ quan träng trong v¨n häc nhi ®ång. C¸ch hiÓu nµy ®­îc duy tr× tõ ®ã cho ®Õn nay. Theo nghiên cứu của Lê Nhật Ký, lý thuyết Trung Hoa cho rằng, đồng thoại nảy sinh từ trong dân gian và được tiếp nối trong thời hiện đại. Vì vậy, kho tàng đồng thoại Trung Hoa gồm có đồng thoại dân gian và đồng thoại hiện đại. Đồng thoại dân gian là những sáng tác của quần chúng nhân dân, “phản ánh những yêu cầu bức thiết của nhân dân trong xã hội cũ và nguyện vọng thoát khỏi ách áp bức bóc lột, mưu cầu tự do hạnh phúc” [Vương Kiến Huy – Dịch Học Kim, 2004, tr.1156]. Đồng thoại hiện đại là những sáng tác của các nhà văn dựa trên cơ sở của đồng thoại dân gian, hoặc là chất liệu, hoặc là nguyên tắc nghệ thuật. Ở Trung Hoa, đồng thoại hiện đại được bắt đầu với vai trò của Diệp Thánh Đào. Trong hai năm 1921, 1922, Diệp Thánh Đào đã sáng tác liên tiếp 23 tác phẩm, tiêu biểu có Con Bù nhìn rơm, Chiếc thuyền trắng nhỏ… Đến 1923, ông xuất bản thành tập Con Bù nhìn rơm, gây được tiếng vang lớn trong dư luận. Đồng thoại là một thể loại có những đặc trưng riêng về nội dung và nghệ thuật. Hầu hết các tài liệu đều khẳng định, “đồng thoại tràn đầy viễn tưởng và đó là đặc trưng chủ yếu của đồng thoại […] Hình tượng của đồng thoại tự do và rộng rãi hơn nhiều so với các tác phẩm văn học khác. Từ mây gió tuyết sương, ngày tháng đến trời mây trăng sao, từ côn trùng, chim, cá, thú dữ đến hoa lá, cỏ cây, từ những vật hữu sinh đến vô sinh, từ vật hữu hình đến vô hình, từ khái niệm trừu tượng đến vật chất cụ thể đều có thể được nhân cách hóa trở thành nhân vật có tư tưởng, có tính cách, có hành động và lời nói xuất hiện trong đồng thoại. Đây lại là một đặc trưng nữa của đồng thoại” [Vương Kiến Huy – Dịch Học Kim, 2004, tr.1156]. Căn cứ vào những nội dung trên đây, có thể nhận thấy truyện đồng thoại trong cách hiểu của người Trung Hoa thực chất là truyện cổ tích. Nói cách khác, khái niệm đồng thoại được sử dụng ở Trung Hoa có nội hàm là “truyện cổ tích”. Rất tiếc, lâu nay, độc giả Việt Nam ít biết về điều này; vì vậy, chúng ta gần như không thấy khái niệm đồng thoại từ Trung Hoa vào Việt Nam đã “trải qua một độ khúc xạ, và do đó chịu một độ lệch” [Phan Ngọc, 2002, Bản sắc văn hóa Việt Nam, tr.204]. 1.1.2. Kh¸i niÖm truyÖn ®ång tho¹i ë ViÖt Nam: Danh tõ ®ång tho¹i xuÊt hiÖn trong ViÖt ng÷ ®­îc ghi nhËn lÇn ®Çu tiªn bëi c«ng tr×nh H¸n - ViÖt tõ ®iÓn cña §µo Duy Anh [Quan h¶i tïng th­ xuÊt b¶n, 1932]. RÊt nhiÒu n¨m sau ®ã, nã míi ®­îc sö dông vµo viÖc ®Æt tªn cho mét tuyÓn tËp v¨n häc. §ã lµ cuèn: Cæ kim ®ång tho¹i do Lª V¨n Chánh biªn so¹n dùa trªn nguån t­ liÖu ph­¬ng T©y, s¸ch do nhµ xuÊt b¶n Minh T©n Ên hµnh vµo n¨m 1952. Phải đợi thêm gần 10 năm nữa, nó mới chính thức được xác lập làm khái niệm, trở thành thuật ngữ công cụ phục vụ hoạt động nghiên cứu, phê bình văn học – nhất là văn học thiếu nhi. Hoàn cảnh đưa đến sự ra đời của khái niệm là việc sau khi miền Bắc được hoàn toàn giải phóng, chúng ta bắt tay xây dựng nền văn học nghệ thuật phục vụ thiếu niên nhi đồng. Nhằm thúc đẩy phong trào chung, nhà xuất bản Văn học đã tổ chức dịch, giới thiệu một số tài liệu nước ngoài nói về lí luận và kinh nghiệm sáng tác cho các em. Đó là các cuốn: 1/ Kinh nghiệm viết cho các em [Nhiều tác giả, 1960]; 2/ Sáng tác đồng thoại và một số vấn đề khác [Kim Cận, 1963]; 3/ Làm thơ cho các em [Nhiều tác giả, 1961]. Theo nhà nghiên cứu Nam Mộc, những tài liệu này đã thể hiện được một số vấn đề cơ bản của văn học thiếu nhi, nêu lên được những ý kiến cơ bản về lí luận và thực tiễn sáng tác phục vụ lớp bạn đọc nhỏ tuổi. Vào thời điểm này, văn học Việt Nam hãy còn xa lạ với lý thuyết về truyện đồng thoại. Cho đến năm 1961, trên báo Văn nghệ số tháng 9, nhà văn đồng thời là nhà phê bình văn học thiếu nhi Vũ Ngọc Bình có bài viết Những thiếu xót cần khắc phục trong sáng tác cho thiếu nhi. Nội dung bài viết là đánh giá những thành tựu cũng như hạn chế của văn học thiếu nhi qua mấy năm đầu xây dựng CNXH. Trong bài có một đoạn nói về truyện đồng thoại như sau: “Còn đồng thoại là một thể loại không xa lạ gì lắm đối với con em chúng ta. Dế Mèn phiêu lưu ký của Tô Hoài trước kia và Cái tết của Mèo con của Nguyễn Đình Thi gần đây đã chứng tỏ truyện đồng thoại là một loại truyện khá đặc sắc cho thiếu nhi. Với sức tưởng tượng dồi dào và nguồn nhân vật rộng rãi từ người đến súc vật, cỏ cây... đồng thoại có khả năng phản ánh hiện thực qua mọi không gian thời gian” [2; 8]. Với bài viết này, Vũ Ngọc Bình đã trở thành cây bút đầu tiên ở Việt Nam sử dụng khái niệm truyện đồng thoại. Qua cách diễn đạt của ông, chúng ta thấy, truyện đồng thoại được xem là truyện về loài vật nhân cách hóa. Theo thời gian, khái niệm được sử dụng theo hướng ngày càng mở rộng. Theo một thống kê chưa đầy đủ, khái niệm xuất hiện trong hàng trăm bài viết, chuyên luận, giáo trình về văn học thiếu nhi nói chung, truyện đồng thoại nói riêng. Hệ quả là, khái niệm giờ đây đã không còn xa lạ với nhiều người. Nó phản ánh cách nhìn, cách nghĩ của cộng đồng văn chương Việt Nam về một hiện tượng văn học, cụ thể là truyện đồng thoại cho trẻ em. Hầu hết các bộ Từ điển Hán – Việt, Từ điển Tiếng Việt đều có mục từ “đồng thoại”. Sớm nhất là Hán - Việt từ điển của Đào Duy Anh. Trong công trình này, từ đồng thoại được giảng là truyện chép cho trẻ em. Về sau một số từ điển khác cũng giảng theo nghĩa ấy. Riêng Tõ ®iÓn TiÕng ViÖt cña ViÖn ng«n ng÷ häc xem ®ång tho¹i lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc: “ §ång tho¹i: thÓ truyÖn cho trÎ em trong ®ã loµi vËt vµ c¸c vËt v« tri ®­îc nh©n c¸ch ho¸,t¹o nªn mét thÕ giíi thÇn k× thÝch hîp víi trÝ t­ëng t­îng cña c¸c em” [ViÖn ng«n ng÷ häc, 2001, Từ điển tiếng Việt, tr.344]. Trong bài viết Tìm hiểu đặc điểm của truyện đồng thoại, Vân Thanh đã đưa ra định nghĩa như sau: “Đồng thoại là một thể loại đặc biệt của văn học, có sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa hiện thực và mơ tưởng. Ở đây, tác giả thường dùng nhân vật chính là động vật, thực vật và những vật vô tri, lồng cho chúng những tình cảm của con người. [Cũng có khi nhân vật là người]. Qua thế giới không thực mà lại thực đó, tác giả lồng cho chúng những tình cảm và cuộc sống của con người. Tính chất mơ tưởng hoặc khoa trương đó chính là những yếu tố không thể thiếu được trong đồng thoại [20; 282]. Sau nh÷ng ph¸t biÓu t¶n m¹n, nhµ v¨n Vâ Qu¶ng ®· cã bµi viÕt riªng vÒ truyÖn ®ång tho¹i, ®¨ng trªn T¹p chÝ V¨n häc sè 1/1982. Bài viÕt cã tªn L¹i nãi vÒ truyÖn ®ång tho¹i viÕt cho thiÕu nhi. “L¹i nãi”, nghÜa lµ “nãi thªm”, “nãi tiÕp”, còng lµ “ nãi l¹i” cho râ mét ý nµo ®ã ®· ®­îc ph¸t biÓu tõ tr­íc. Chñ yÕu lµ «ng nãi tiÕp: ¤ng cho r»ng, truyÖn ®ång tho¹i thuéc sè nh÷ng thÓ lo¹i ph¶n ¸nh cuéc sèng kh«ng theo quy luËt t¶ thùc, giµu t­ëng t­îng, gÇn gòi víi truyÖn cæ tÝch vµ ngô ng«n…VÒ nh©n vËt, «ng thõa nhËn cã sù tham gia cña con ng­êi, nh­ng chñ yÕu vÉn lµ loµi vËt. “Nhân vật của đồng thoại và cuộc sống trong đồng thoại mở ra đa dạng hơn. Nhân vật của đồng thoại không chỉ là người mà còn đủ các loài vật, loài có xương sống, hoặc không có xương sống, biết nhảy, biết bay, biết đi , biết lội... Nhân vật đồng thoại còn là các loài cỏ cây hoa quả mọc ở bất cứ khí hậu nào. Cả từ cây kim, sợi chỉ cho đến đoàn tàu, chiếc cầu sắt đều có thể biến thành nhân vật của đồng thoại” [16]. §ãng gãp cña «ng trong bµi viÕt nµy lµ ®· chØ ra mèi quan hÖ hä hµng cña truyÖn ®ång tho¹i vµ cæ tÝch, dï sù ph©n biÖt cßn dõng l¹i ë møc s¬ l­îc. Trªn b¸o V¨n nghÖ sè 14/1986 nhµ v¨n NguyÔn Kiªn cã bµi viÕt Về sức tưởng tượng của đồng thoại. Më ®Çu bµi viÕt, nhµ v¨n cã mét giíi thuyÕt ng¾n gän vÒ ®ång tho¹i nh­ sau: “Theo tôi hiểu thì đồng thoại, như ta gọi một cách quy ước với nhau như vậy, là một thể tài hiện đại nảy sinh trên cơ sở kế thừa và phát triển trực tiếp từ một số thể loại văn học dân gian như truyện cổ tích, ngụ ngôn, truyền thuyết, chuyện vui dân gian...” [6]. XÐt trong nguån t­ liÖu hiÖn cã, chóng t«i thÊy, NguyÔn Kiªn lµ ng­êi ®Çu tiªn ®· kh¸i qu¸t ®­îc c¸ch dïng kh¸i niÖm truyÖn ®ång tho¹i cña ng­êi ViÖt ë khÝa c¹nh “ mét thÓ tµi hiÖn ®¹i”. Mét ý kiÕn kh¸c – ý kiÕn cña nhµ v¨n TrÇn Hoµi D­¬ng: “Từ đồng thoại vốn là từ vay mượn của Trung Quốc. Theo đúng nghĩa của họ để chỉ “những truyện chép cho trẻ em”, nhất là với lứa tuổi nhỏ, cho nhi đồng. Nhưng lâu nay ở ta, đồng thoại được hiểu là loại truyện viết mang tính nhân cách hóa loài vật, đồ vật, mang nhiều ẩn dụ, ngụ ngôn... Tôi dùng truyện tưởng tượng là không muốn dùng một khái niệm nước ngoài đã bị hiểu sai đi, mang một nghĩa khác nhiều với nguyên ý ban đầu của nó”. Đoạn văn trên được trích trực tiếp từ bức thư do nhà văn trực tiếp gửi cho Viện văn học Việt Nam, thư đề ngày 13.03.2007. Theo ông, khái niệm truyện đồng thoại đã không được sử dụng đúng như cái “nguyên ý ban đầu của nó”. Đúng là, đồng thoại khởi đầu được hiểu là “truyện chép cho trẻ em”, nhưng qua thời gian, nó đã được quy ước lại. Tõ nh÷ng ý kiÕn trªn ®©y, t«i thÊy cã thÓ kÕt luËn vÒ c¸ch sö dông truyÖn ®ång tho¹i ë ViÖt Nam. Còng nh­ ë Trung Hoa, néi hµm kh¸i niÖm cã sù co d·n, nh­ng c¨n b¶n, nã ®­îc sö dông chñ yÕu theo nghÜa hÑp. Theo ®ã, truyÖn ®ång tho¹i lµ mét thÓ lo¹i hiÖn ®¹i dµnh cho trÎ em, sö dông loµi vËt, ®å vËt vµ c¸c vËt v« tri ®­îc nh©n c¸ch ho¸ lµm nh©n vËt chÝnh, cã quan hÖ gÇn gòi víi nhiÒu thÓ lo¹i, nhÊt lµ cæ tÝch vµ ngô ng«n… 1.2. §Æc ®iÓm truyÖn ®ång tho¹i: 1.2.1. NghÖ thuËt truyÖn ®ång tho¹i: Nh©n c¸ch ho¸ - sù kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn, hµi hoµ gi÷a trÝ t­ëng t­îng víi t×nh c¶m cña con ng­êi – lµ thñ ph¸p s¸ng t¹o chñ yÕu cña truyÖn ®ång tho¹i, lµm cho nã võa giµu mµu s¾c xóc c¶m võa giµu tÝnh ­íc m¬ nên được trẻ em tiếp nhận một cách nhẹ nhàng, tự nhiên như đi vào cuộc sống của bản thân, tạo ra một sức mạnh nội tâm độc đáo vốn được tình yêu và trí tưởng tượng cộng hưởng lại mà thành. TruyÖn ®ång tho¹i mang ®Ëm chÊt d©n gian, chất dân gian thể hiện qua việc các tác giả thường sử dụng kiểu bố cục tác phẩm theo kiểu hai phần trước sau rõ ràng. Mỗi phần có một chức năng riêng, cụ thể: phần diễn truyện mô tả sự việc, phần kết truyện nêu lên hệ quả sự việc. Lối bố cục này là hoàn toàn phù hợp với tầm đón nhận của các em, nhất là các em tuổi nhi đồng. Truyện đồng thoại chứa đựng những triết lý sống vµ giàu t×nh yªu th­¬ng. Ng«n ng÷ truyÖn ®ång tho¹i lµ mét thø ng«n ng÷ giµu h×nh ¶nh, ®Ëm chÊt th¬. Kh«ng nh­ truyÖn kÓ d©n gian chØ dõng l¹i ë viÖc trÇn thuËt kh¸i qu¸t , s¬ l­îc, truyÖn ®ång tho¹i v­¬n tíi xu h­íng miªu t¶ sù vËt, sù viÖc mét c¸ch cô thÓ. V× vËy, ng«n ng÷ trong ®ång tho¹i kh«ng chØ lµ ng«n ng÷ kÓ mµ cßn cã ng«n ng÷ t¶. C¸c biÖn ph¸p tu tõ, nhÊt lµ so s¸nh, nh©n ho¸, hÖ thèng c¸c tõ l¸y, tÝnh tõ, ®éng tõ ®­îc khai th¸c tèi ®a.T¶ c¶nh nói ®åi mïa thu, Vâ Qu¶ng ®· sö dông biÖn ph¸p so s¸nh khiÕn c©u v¨n rÊt giµu h×nh ¶nh: “ Nói ®åi hiÖn ra nh­ mét ®µn rïa lãp ngãp” [Bµi häc tèt]. ViÕt Linh viÕt vÒ ¤ng Than §¸: “¤ng Than §¸ sung s­íng ®Õn ph¸t khãc lªn, nh­ng tiÕc r»ng than ®¸ kh«ng cã n­íc m¾t. Së dÜ cã thÓ nhËn ra ®­îc «ng khãc lµ v× n­íc da ®en ãng ¸nh h¼n lªn” [¤ng Than §¸],… Nh÷ng trang miªu t¶ thiªn nhiªn víi mét hÖ thèng ng«n tõ giµu c¶m xóc gãp phÇn t¹o nªn chÊt th¬ cho truyÖn ®ång tho¹i. 1.2.2. Néi dung cña truyÖn ®ång tho¹i: Truyện đồng thoại thuộc số những thể loại phản ánh cuộc sống không theo quy luật tả thực. Nó là truyện tưởng tượng, sử dụng tưởng tượng để khái quát cuộc sống thông qua việc miêu tả hình tượng theo nguyên tắc kết hợp các mặt tự nhiên và xã hội, loài vật và trẻ em. Nhờ sự kết hợp này mà ý nghĩa của hình tượng được nới rộng, người đọc không chỉ tiếp nhận bức tranh đời sống loài vật mà còn cảm nhận được cuộc sống con người. Trước hết, truyÖn ®ång tho¹i th­êng dïng ®Ó ca ngîi cuéc sèng míi, con ng­êi míi. Nh÷ng thµnh c«ng vÒ lo¹i nµy kh¸ nhiÒu, vÝ dô: Chim chÝch l¹c rõng, Nh÷ng mÈu chuyÖn nhá cña T« Hoµi, C¸i mai cña Vâ Qu¶ng, H¶i ®¶o xa x«i cña H¶i Hå… Môc ®Ých cña lo¹i nµy lµ nh»m g©y cho c¸c em lßng yªu mÕn cuéc sèng míi, lßng tù hµo vÒ con ng­êi míi, vÒ ®Êt n­íc t­¬i ®Ñp đang trªn ®µ ph¸t triÓn kh«ng ngõng. Nãi vÒ sù ®æi thay nhanh chãng cña quª h­¬ng d­íi h×nh thøc ®ång tho¹i, T« Hoµi kÓ cho c¸c em: “ThÕ råi, d©y ®iÖn ë ®©u x« vÒ, ch»ng qua c¸nh ®ång ®an chi chÝt nh­ m¾c vâng. §µn chim ri tÝnh nhót nh¸t cø ho¶ng hèt bay nh¶o bay nhµo, bay ®©m c¶ vµo d©y ®iÖn, thÕ lµ cu cËu t­ëng bÞ m¾c l­íi, liÒn cuèng cuång bay bïng lªn”. TruyÖn ®ång tho¹i còn cã thÓ ®­îc dïng ®Ó m« t¶ mét c¸ch sinh ®éng sinh ho¹t cña c¸c em nh­: C¸i TÕt cña mÌo con cña NguyÔn §×nh Thi, Chó ®Êt nung cña NguyÔn Kiªn, Con mÌo rÐt cña Lª Minh, Hoa nµo ®Ñp nhÊt [kÞch th¬ ®ång tho¹i] cña Minh T©m, V¨n BiÓn,Tr¨ng r¬i xuèng giÕng cña §µo Vò, ¸nh s¸ng trong rõng h¹nh phóc cña Hoµng Anh §­êng, Cuéc phiªu l­u cña mÌo con vµ chã con cña Chu Hång H¶i, C« tr¨ng khã tÝnh cña NguyÔn Quúnh, B¸c sÜ S¬n d­¬ng [tranh truyÖn] cña Xu©n Vinh, Ng« §×nh Ch­¬ng. C¸c truyÖn trªn ®©y nãi chung ®Òu ®­îc viÕt b»ng bót ph¸p dÝ dám Nã cã thÓ ®­îc dïng ®Ó miªu t¶ mét néi dung khoa häc, nh»m trang bÞ kiÕn thøc míi cho c¸c em nh­: ¤ng Than §¸ cña ViÕt Linh, Lò b­ím ®ªm cña ThÕ Vò, §ç con cña Thuú D­¬ng, Nh÷ng kÎ thï nhá bÐ cña TrÇn Qu¸n Anh, C« kiÕn trinh s¸t cña Vò Kim Dòng… Ngoµi c¸c ®Ò tµi kÓ trªn, cßn ph¶i chó ý lo¹i ®Ò tµi nµy mµ l©u nay ng­êi ta vÉn nghi hoÆc: kh«ng biÕt ®ång tho¹i cã ph¶n ¸nh ®­îc nh÷ng con ng­êi míi, nh÷ng tÊm g­¬ng lao ®éng anh hïng trong cuéc sèng s¶n xuÊt vµ chiÕn ®Êu cña nh©n d©n ta hay kh«ng? C« bª 20 cña V¨n BiÓn, Chó gµ trèng choai cña H¶i Hå ®· b­íc ®Çu gi¶i quyÕt ®­îc nh÷ng b¨n kho¨n ®ã, ®ãng gãp mét phÇn thµnh tÝch ®¸ng kÓ trong nÒn v¨n häc thiÕu nhi. T¸c gi¶ C« bª 20 qu¶ ®· t×m ®­îc c¸ch gi¶i quyÕt ®éc ®¸o cho cuèn s¸ch viÕt trùc tiÕp vÒ mét anh hïng cã thËt. Chó gµ trèng choai cña H¶i Hå l¹i lµ mét bµi th¬ ca ngîi c¸c chiÕn sÜ l¸i xe tuy sèng vÊt v¶ gian khæ nh­ng rÊt l¹c quan. TruyÖn ®ång tho¹i kh«ng chØ ®Ò cËp ®Õn c¸i thiÖn, c¸i ¸c mµ cßn gi¸o dôc ®ñ lo¹i t×nh c¶m c¸ch m¹ng, t¹o thµnh con ng­êi cã b¶n lÜnh, lµm trßn nghÜa vô c«ng d©n, nghÜa vô lµm ng­êi. 1.2.3. Nh©n vËt trong truyÖn ®ång tho¹i: Nh©n vËt trong ®ång tho¹i kh«ng chØ lµ ng­êi mµ cßn ®ñ c¸c loµi vËt, nh÷ng vËt v« tri, lµ c¸c loµi cá c©y hoa qu¶ mäc ë bÊt cø khÝ hËu nµo. C¶ tõ c©y kim sîi chØ cho ®Õn ®oµn tµu, chiÕc cÇu s¾t…T¸c gi¶ g¸n cho chóng nh÷ng t×nh c¶m cña con ng­êi, t¸c gi¶ ®ång thêi chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm riªng vÒ sinh ho¹t cña b¶n th©n chóng ®Ó råi sau ®ã c¶ hai l¹i ph¶i hµi hßa víi nhau. Nh©n vËt ®ång tho¹i ®ång thêi lµ h×nh t­îng trÎ em. §ång tho¹i miªu t¶ loµi vËt nh­ng thùc chÊt lµ h­íng vµo trÎ em nh­ mét ®èi t­îng ph¶n ¸nh. §äc Vâ sÜ Bä Ngùa cña T« Hoµi, chóng ta dÔ dµng nhËn ra thÕ giíi trÎ em qua nÐt tÝnh c¸ch hiÕu ®éng vµ hiÕu th¾ng cña chó Bä Ngùa. Hay truyÖn Mïa xu©n trªn c¸nh ®ång [Xu©n Quúnh] lµ h×nh ¶nh nh÷ng ®øa trÎ trong ngµy héi mïa xu©n. Sù giËn hên gi÷a SÎ §ång vµ Ong §Êt còng rÊt trÎ con,… Nh©n vËt ®ång tho¹i lµ nh©n vËt cã c¸ tÝnh. Khi miªu t¶, nhµ v¨n th­êng h­íng vµo t×m tßi c¸c nÐt c¸ biÖt cña nh©n vËt, nh÷ng dÊu Ên trÎ con,… khiÕn cho h×nh t­îng thªm phÇn sinh ®éng 1.3. Ph©n lo¹i truyÖn ®ång tho¹i: Lo¹i h×nh t¸c phÈm ®ång tho¹i kh¸ ®a d¹ng. Theo Lª NhËt Ký trong bµi viÕt VÒ c¸ch hiÓu truyÖn ®ång tho¹i ë ViÖt Nam [2009], trªn trang web phongdiep.net. C¨n cø vµo nh©n vËt ng­êi ta chia ®ång tho¹i thµnh ba tiÓu lo¹i: 1.3.1. Siªu nhiªn thÓ ®ång tho¹i: Sö dông h×nh th­îng nh©n vËt thÇn k×, thÇn tiªn, ma quû… 1.3.2. NghÜ nh©n thÓ ®ång tho¹i: Sö dông h×nh thøc nh©n c¸ch hãa loµi vËt, ®å vËt vµ nh÷ng vËt v« tri kh¸c. §©y lµ h×nh thøc rÊt phæ biÕn trong ®ång tho¹i. 1.3.3. Th­êng nh©n thÓ ®ång tho¹i: Th­êng lÊy con ng­êi lµ nh©n vËt chÝnh 1.4. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn truyÖn ®ång tho¹i ë ViÖt Nam ë n­íc ta tr­íc C¸ch m¹ng, T« Hoµi ®· vÕt DÕ mÌn phiªu l­u ký kh«ng nh÷ng trÎ em thÝch mµ c¶ ng­êi lín còng say mª. Thiªn truyÖn kÓ vÒ cuéc ®êi v« cïng s«i næi nh­ng ®Çy sãng giã cña mét chó dÕ mÌn trÎ tuæi, nã vốn là hình ảnh sinh động của cả một lớp tuổi trẻ. Trong một hoàn cảnh tối tăm cña x· héi cò, t¸c gi¶ còng ®· göi g¾m vµo ®Êy nh÷ng ­íc m¬ cña líp trÎ muèn tho¸t ra khái cuéc sèng ngét ng¹t ®­¬ng thêi. Theo hồi ức của một số nhà văn, Dế Mèn phiêu lưu ký gây ấn tượng mạnh với họ. Trong Chuyện văn, chuyện đời, nhà văn Ngô Văn Phú cho biết: “Khoảng năm 1944, 1945, tôi được đọc Dế mèn phiêu lưu ký. Quả thật tôi bị mê hoặc. Cái chú Dế Mèn nghịch ngợm đủ điều, có đủ nết hay tính xấu mà đứa trẻ nào cũng cảm thấy mình có chút gì đó trong tính cách của chú Dế Mèn. Tôi thích cuộc phiêu lưu đầy ý vị của Dế Mèn” [Ngô Văn Phú, 2004, Chuyện văn, chuyện đời, tr.272]. Nhà văn Nguyễn Kiên đọc truyện Tô Hoài và cảm thấy luôn “mơ màng đến bước phiêu lưu, vượt ra ngoài lũy tre làng, y như anh bạn Dế Mèn” [Nguyễn Kiên, 1995, Ký ức một thời học văn, tr.85]. Tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m ®Õn nay, trong sù ph¸t triÓn chung rÊt m¹nh mÏ cña v¨n häc thiÕu nhi, ®ång tho¹i còng cã nh÷ng ®ãng gãp ®¸ng kÓ. Theo Nhà xuất bản Kim Đồng thì trong 20 năm qua, trong số sách viết cho đối tượng nhi đồng, tỉ lệ sách truyện đồng thoại chiếm tới 74 %. Số nhà văn viết đồng thoại ngày càng đông đảo. Tô Hoài sau Dế mèn phiêu lưu ký được đông đảo bạn đọc yêu thích, vẫn tiếp tục cho ra nhiều truyện đồng thoại có chất lượng như: