Vài năm trước khi còn làm ở đơn vị cũ, một lần tôi có việc phải đỗ xe máy gần cổng một cơ quan tư pháp tối cao tại Hà Nội. Dù tôi đã đỗ sát vỉa hè, không thuộc khu vực bảo vệ nhưng cậu lính nghĩa vụ vẫn ra "nhắc nhở" yêu cầu di chuyển. Trưa nắng, đang có việc gấp, tôi văng một câu với cậu lính nghĩa vụ, gợi nhớ đến sự chênh lệch "phẩm hàm" giữa tôi và cậu ta. Dù không vô văn hóa như câu "mày có biết tao là ai không?" nhưng ý nghĩa cũng tương đương.
Nói xong câu đó, tự tôi thấy giật mình rồi vội vã tìm chỗ đỗ khác. Đã lâu, mỗi lần đọc câu chuyện "mày có biết tao là ai" trên báo chí hay mạng xã hội, tôi lại thấy đỏ mặt.
Thử tìm kiếm trên Google, hơn 14,6 triệu kết quả với từ khóa "mày có biết tao là ai". Hóa ra, câu này đã trở thành cửa miệng của một bộ phận không nhỏ những người tự cho mình có thế và lực trong xã hội. Bị CSGT kiểm tra khi vi phạm. Đỗ xe sai quy định. Thậm chí đổ rác không đúng vị trí. Doanh nhân, công chức, tài xế hay cầu thủ vi phạm đề sẵn sàng phọt ra câu "Mày biết tao là ai không?".
Không chỉ ở Việt Nam, tại một số nước, những hành vi vượt trên pháp luật vẫn thi thoảng diễn ra.Tháng 5/2019, Bộ trưởng Môi trường Mexico - bà Josefa González Blanco đã phải nộp đơn từ chức sau khi bị chỉ trích vì làm một chuyến bay khởi hành muộn 38 phút để chờ bà này.
Một hành khách chuyến bay 198 của Aeroméxico kể, khi máy bay chuẩn bị cất cánh thì phi công thông báo họ phải quay trở lại đường băng vì "lệnh của tổng thống" để tiếp nhận vị hành khách chậm trễ, chính là bà Bộ trưởng.Josefa González Blancođã gọi cho một lãnh đạo hãng hàng không để "nhờ vả" việc trì hoãn chuyến bay.
Bạn đã từng lạm dụng tình thân, lạm dụng quyền lực của người thân cho mục đích cá nhân hay chưa? Có thể là có. Nhẹ nhàng là xin cho con một chỗ học trái tuyến. Xin khám trước hay một suất giường nằm trong bệnh viện quá tải. Hay "cho cháu nhà tôi một chân nhân viên quèn ở cơ quan bác nhé".
Còn nếu chịu khó quan sát các chốt CSGT thì thấy khá rõ. Việc đầu tiên của người vi phạm không phải là xuất trình giấy tờ, trao đổi về hành vi được cho là vi phạm giao thông mà là rút điện thoại "gọi cho người thân". Và tất nhiên, giải pháp này đôi khi khả thi nên vẫn được triển khai thường xuyên. Đến mức nghe đồn, có những trạm mà luật bất thành văn là cho người vi phạm gọi điện thoại thoải mái trước khi 2 bên "vào việc".
Đó chỉ là nhờ vả mà người nhờ dù sao cũng tự ý thức mình có vị thế thấp hơn, yếu thế hơn và phải dùng lời nói, tiền bạc hỗ trợ. Tức là chủ thể vẫn phải khom lưng, xoa tay.
Nhưng khi bạn tự tin "mày có biết tao không" thì sự việc đã được đẩy lên tầm cao mới. Đó không là sự xin xỏ, nhờ vả mà mang sắc thái của một sự ra lệnh. Phải tự tin vào sự chống lưng mạnh mẽ đến mức nào thì một người vi phạm mới có thể ra lệnh cho nhân viên công vụ như vậy.
Về mặt ngôn ngữ, câu "Mày có biết tao là ai không" là một câu hỏi khá đơn giản. Nhưng lại không hề đơn giản. Đó là một câu hỏi tu từ hay nói cách khác là một sự khẳng định. Ở đây, chủ thể của câu nói tự thấy mình cao hơn mấy vụ nhờ vả qua điện thoại. Câu nói này thể hiện một nhận thức đã được tuyệt đối hoá về khả năng lạm dụng của mình. Không còn là thương lượng hay dò dẫm như mấy ví dụ xếp hàng bệnh viện hay kiểu "anh linh động giúp" nữa.
Bản chất của sự việc, chính xác hơn, là thể hiện sự không bình đẳng trước pháp luật.Nhưng tại sao lại có những người lớn miệng như vậy? Rất khó lý giải trong một xã hội đan xen nhiều mối quan hệ mà trong đó có những mối quan hệ còn có sức nặng hơn cả quan hệ hành chính kiểu cấp trên - cấp dưới.
Thế nên mới có những giai thoại kiểu một doanh nhân chỉ tay vào Chủ tịch UBND TP và dọa rằng "tao sẽ cho mày nghỉ việc". Hay một cán bộ cho CSGT xử lý mình phải chuyển công tác. Hay chuyện do chính ông Trương Quang Nghĩa, Bí thư Thành ủy Đà Nẵng kể, ở Sơn La có những doanh nghiệp đứng trước cửa UBND chỉ mặt mấy ông giám đốc, phó giám đốc sở hỏi "chúng mày có muốn làm nữa không thì bảo?".
Hẳn nhiên là trong những giai thoại trên có nhiều câu chuyện không xa sự thật là mấy. Rõ ràng có những cá nhân nằm ngoài hệ thống quyền lực nhưng lại đang nắm giữ quyền lực một cách có hệ thống. Ở đây đã có sự hình thành của một nhóm đối tượng, dù thuộc khối dân sự, nhưng thực chất nắm đầy quyền lực thông qua việc giúp những người có quyền làm kinh tế, phụ trách các khu vực "sân sau" cho người này người khác.
Đã hình thành những nhóm lợi ích trong đó người có quyền lực và một số cá nhân trong hoặc ngoài hệ thống có những quan hệ nhằng nhịt về kinh tế, sex thậm chí tâm linh. Điều này dẫn đến tình trạng "ban phát quyền lực". Như Hội nghị lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương khóa XII xác định là việc "sử dụng quyền lực được giao để phục vụ lợi ích cá nhân hoặc để người thân, người quen lợi dụng chức vụ, quyền hạn của mình để trục lợi".
Và chúng ta sẽ thấy Thuyết "buôn vua", Vũ "nhôm"... ở khắp nơi. Chỉ khác nhau ở mức độ quyền lực bị lạm dụng nhưng lại giống nhau ở chỗ luôn luôn có quan chức tha hóa và quyền lực bị bán mua và thể hiện ở cùng một câu nói: Mày biết tao là ai không?
Bài viết đến đây có thể kết thúc. Nhưng tôi chợt nghĩ rằng, tại sao chúng ta không thể nói một câu tương tự "Ông/bà có biết tôi là ai không? Tôi là người đóng thuế để trả lương cho ông/bà", mỗi khi chúng ta gặp cảnh nhũng nhiễu, gặp những công chức luôn có ước mong được "tham nhũng vặt".
Lạm dụng quyền lực là không được phép nhưng cũng nên biết sử dụng quyền lực của mình. Dùng đúng lúc, đúng chỗ.
Trần Anh Tú
Bệnh… “coi thường” người khác
Theo các chuyên gia văn hóa, người Việt ta, bên cạnh những đức tính rất tốt mà ai cũng nhận thấy và đã trở thành những nét đẹp truyền thống từ bao đời nay, thì cũng có không ít những xấu xí. Trong đó, không thể không kể đến tính đố kị, khinh người và cậy thế. Người Việt mắc một căn bệnh rất lạ là thấy ai giàu hơn thì ghen tị, tức tối, thấy ai nghèo hơn thì khinh và cho rằng mình có tiền, có quyền thì thích sao cũng được.
Và cậy quyền, cậy tiền, cậy “quan hệ” dường như luôn là những tấm “thẻ bài” cho nhiều người. Từ những chuyện nhỏ nhặt như hàng xóm cãi vã nhau đến những kẻ hành xử côn đồ, tàng trữ vũ khí, tấn công người thi hành công vụ,… dù ở bất kỳ đâu, cơ quan Nhà nước hay công ty, đâu đâu cũng có thể xuất hiện câu: “Mày biết tao là ai không?”.
Được biết, cách đây hơn 10 năm, một nữ doanh nhân là tổng giám đốc tập đoàn bảo hiểm cũng gây ra một vụ lộn xộn trên máy bay. Bà này có gì đó không hài lòng, chửi bới tiếp viên bằng ngôn ngữ rất thô tục. Câu nói “Mày biết tao là ai không?” cũng được ghi vào biên bản.
Từ đó, thi thoảng người ta lại được nghe câu này lặp đi lặp lại trong cuộc sống. Nó cho thấy một thực tế: Có một bộ phận công dân tự cho rằng mình có thứ hạng cao hơn những người còn lại và thứ hạng này, một cách bất thành văn, được xây dựng trên những mối quan hệ “khủng” khiến người bình thường không dám đụng vào.
Trở lại “ Mày biết tao là ai không?”, Tiến sĩ Khuất Thu Hồng, Viện trưởng Viện Nghiên cứu phát triển xã hội [ISDS] bày tỏ: Câu chuyện vị khách thương gia tên Vũ Anh Cường có hành vi sàm sỡ khách nữ và tiếp viên trưởng trên chuyến bay của Vietnam Airlines ngay lập tức tạo ra nhiều phản ứng trong dư luận.
Mức “xử phạt kịch khung” 10 triệu đồng của Cảng vụ Hàng không miền Bắc đối với ông Cường dường như vẫn chưa đủ để dư luận tiếp tục đặt câu hỏi: “Ông Cường liệu có bị cấm bay? Còn hình thức xử lý tiếp theo với vị doanh nhân này hay không?”.
Thế nhưng, câu hỏi làm “dậy sóng” dư luận và mạng xã hội vừa qua lại xuất phát từ chính ông Vũ Anh Cường. Khi bị xử lý vì hành vi quấy rối, vị doanh nhân này đã lớn tiếng đe dọa bằng câu nói: “Mày biết tao là ai không?”.
Thực ra, bản thân câu nói ấy không còn xa lạ. Các giai thoại lẫn câu chuyện thực tiễn đã cho thấy: Nhiều người có những vị trí nhất định trong xã hội, được đánh giá có vị thế, nhận thức, khi vi phạm chuẩn mực đạo đức, vi phạm pháp luật đã tự cho mình cái quyền đứng trên tất cả.
Khi bị phát hiện có hành vi xấu, nhiều người thường đem những vị thế xã hội hoặc những mối quan hệ quen biết của mình ra để mong gây áp lực cho người khác. Đây là việc khá phổ biến trong xã hội những năm gần đây.
Việc ông Vũ Anh Cường dùng câu nói “Mày biết tao là ai không?” như một “lệnh bài miễn tử” với suy nghĩ nó sẽ giúp mình phủi mọi trách nhiệm đối với hành vi quấy rối tình dục - trong bối cảnh xã hội đang có nhiều hoài nghi vì cách xử lý chưa thoả đáng các vụ tai tiếng liên tiếp gần đây, là một động thái không thể xem nhẹ, cho qua như đóng phạt rồi thôi.
Năm 2014, một báo cáo có tên “Thành phố an toàn cho phụ nữ và trẻ em gái” do tổ chức ActionAid chỉ ra: Rất nhiều đàn ông ở Việt Nam nghĩ việc trêu ghẹo phụ nữ là “bình thường” và thậm chí chính phụ nữ cũng thấy vậy.
Theo đó, “87% phụ nữ và trẻ em gái từng bị quấy rối tình dục nơi công cộng”. Trong khi ở các nước phương Tây, nhất là khu vực Trung Đông, da thịt và thân thể phụ nữ là ranh giới cuối cùng “bất khả xâm phạm”. Phụ nữ Phương Tây vốn được cho là suy nghĩ thoáng, nhưng là sự đồng thuận, chứ đàn ông không thể “vỗ mông xã giao”, “nựng yêu” hay là “trượt tay” vô lý như ở ta.
Vào nhầm nhà vệ sinh, bế hay trêu đùa các bé gái, nhìn sâu vào mắt phụ nữ quá 10 phút bị gọi cảnh sát... Những hoàn cảnh đó, câu nói “Mày biết tao là ai không?” là vô giá trị.
Đâu là “kẻ mạnh”?
Trong cuộc sống này, lâu lâu lại bắt gặp ai đó buông ra mệnh đề khẳng định bản thân một cách trực diện kiểu “Mày biết tao là ai không”?. Với câu hỏi ấy, đôi khi một ai đó đã tự “lột trần” bản thân! Cho dù anh ta hào nhoáng, ông nọ, bà kia hay đại gia khủng… thì câu hỏi ấy đã cho bạn biết anh ta là ai? Là người khẳng định sức mạnh của mình bằng việc dựa dẫm vào quyền lực, vào tiền…
Và khi tự vỗ ngực khẳng định hay hù dọa “tao là ai?”, đó sẽ thật sự là một bi kịch của ứng xử. Khi mà chỉ cần lột bỏ hết tất cả những “phụ kiện” như chức vụ, cấp bậc, vai vế, tiền bạc… thì muôn con người đều cũng giống như một con người mà thôi. Nói vậy để thấy rằng, nếu không ỷ quyền cậy thế thì cho dù “tao là ai” cũng chẳng mảy may động chạm đến ai cả!
Đành rằng, ai cũng cần mối quan hệ trong cuộc sống. Bởi thế có câu “giàu vì bạn, sang vì vợ”... Khong thể không phủ nhận các mối quan hệ rộng rãi là không tốt đẹp . Nhưng đại gia bất động sản Vũ Anh Cường đã biến “mối quan hệ” trở thành thứ vũ khí đủ sức sát hại danh dự và nhân phẩm của người khác, đó là một phụ nữ! Và đại gia ấy hiện nguyên hình trần trụi một phông văn hóa ở đâu… Dù cho, mối quan hệ đôi khi mạnh hơn cả luân lý, pháp luật và rất điển hình cho kiểu “mối quan hệ sản sinh ra tiền, quyền” đang lộng hành không ít trong xã hội ta.
Người Nhật có câu: “Quan hệ tốt coi như đã hoàn thành tới 70% công việc”. Ngạn ngữ Anh cũng có câu tương tự: Hãy nói cho tôi biết bạn của anh là ai, tôi sẽ nói cho anh biết anh là người thế nào]. Khái niệm quan hệ mà người Nhật, người Anh nói chủ yếu là quan hệ giao tiếp, ứng xử, quan hệ hợp tác, hỗ trợ nhau cùng phát triển.
Nhưng ở Việt Nam hiện nay, cụm từ “quan hệ” chủ yếu nói về quan hệ thân quen, nhờ vả. Một người đi đường vi phạm luật lệ giao thông bị cảnh sát xử phạt, việc đầu tiên anh ta làm không phải là nhận lỗi và chấp hành mà là... gọi điện cho người thân.
Chỉ khi không có mối quan hệ thân quen nào hỗ trợ, anh ta mới phải dùng đến những biện pháp khác. Đi vào cơ quan hành chính, bệnh viện… nhìn thấy cảnh xếp hàng chen chúc, lập tức gọi điện cho lãnh đạo để được chen ngang… Sừng sộ, gây gổ ngoài đường cũng vênh vang “Mày biết tao là ai không?”...
Những câu chuyện này phản ánh một thực tế bất cập và một đặc điểm xấu xí trong tính cách của người Việt. Tất nhiên để thay đổi điều này là câu chuyện không thể một sớm một chiều. Nó trước tiên đòi hỏi tính nghiêm minh của pháp luật, tiếp đến là thái độ thượng tôn pháp luật của người thừa hành, đồng thời là sự tự trọng trong ứng xử của mỗi người.
Cũng theo TS Khuất Thu Hồng, việc dùng vị thế xã hội hay mối quan hệ thân quen để gây áp lực cho thấy, thực tế trong xử lý từng có sự nể nang, nương nhẹ, bỏ qua. Không thể để pháp luật hay các quy ước của chúng ta tồn tại ở một chuẩn mực kép. Tức là cùng một hành vi vi phạm nhưng với người này thì bị xử lý, với người khác lại không.
Việc thực thi pháp luật không nghiêm dẫn đến tình trạng coi thường pháp luật, bất chấp luân thường đạo lý. Muốn như vậy, luật pháp phải thực sự nghiêm minh, thống nhất cách áp dụng với bất kỳ ai. Có như vậy, tâm lý ỷ thế, cậy quyền mới không còn đất để dung dưỡng. Để từ đó, thay đổi nhận thức xã hội và răn đe những người khác…
Và khi câu hỏi hù dọa “Mày biết tao là ai không? được bật ra, sẽ đồng nghĩa với một con người chưa đủ độ trưởng thành! Thay vì tự trọng, tự chịu trách nhiệm là sự “ăn hiếp”, như lũ trẻ vẫn thành lập hội nhóm để bắt nạt bạn yếu thế mà thôi!
Do đó, khi câu hỏi đó được bật ra, họ trở về đúng bản chất con người họ: sự hào nhoáng, tiền bạc, vị thế đã không thể đủ mua cho họ một phông văn hóa lịch thiệp, tôn trọng bản thân, tôn trọng con người… Bởi bất kì là ai, làm bất cứ công việc nào, cao hay thấp, cũng cần được tôn trọng… Mỗi con người đều có những giá trị riêng để làm nên cuộc sống này…
Miên Thảo