Bánh chưng có tên gọi khác là gì?
Bánh chưng có tên gọi khác là gì?
Loga Lịch Sử lớp 6
Bấy nay, chắc rằng trong tiềm thức người Việt, bánh chưng cùng với tục ăn bánh chưng ngày tết là chỉ riêng có ở Việt Nam, chắc rằng cũng chẳng có ai nghi ngờ cái “độc quyền” này. Bởi cả đời luôn mang trong mình suy nghĩ ấy, nên khi biết được sự thực không phải vậy, chúng tôi đã vô cùng bất ngờ.
Nhờ việc quyết tâm tìm cho được nguồn gốc của từ “bánh chưng”, mà mối lương duyên nào đó đã dẫn chúng tôi đến với chiếc bánh chưng Triệu Khánh, ở Quảng Đông Trung Quốc, với vùng đất cùng tên cùng có tục ăn bánh chưng ngày tết y hệt người Việt mình.
Hãy nghe người Trung Quốc nói về chiếc bánh chưng này: Bánh chưng [tiếng Hán 裹蒸, âm Hán – Việt “quả chưng”, thường gọi là 裹蒸粽], được coi là “Trà điểm vương” [vua món điểm tâm], là đặc sản chính hiệu của thành phố Triệu Khánh, tỉnh Quảng Đông, một loại bánh nhà nhà đều biết ở khu vực Lĩnh Nam. Triệu Khánh ở phía tây Quảng Đông, tự hào với cố đô Lĩnh Nam. Bánh chưng là đặc sản chính hiệu của Triệu Khánh.
Bánh chưng Triệu Khánh truyền thống có hình gối hoặc hình kim tự tháp Ai Cập, dùng gạo nếp, đỗ xanh, thịt mỡ [thịt sấn hoặc thịt dọi], cho thêm một ít muối tinh, dầu lạc, ngũ vị hương, rượu, vừng trắng,… làm thành. Phải dùng loại lá dong [冬叶 dòngyè] chỉ có ở hai bờ sông Tây Giang để gói bánh chưng, thì mới có mùi thơm đặc biệt và có tác dụng chống mốc rất tốt. Bánh được buộc bằng 水草 [cói?] riêng có ở vùng này. Bánh chưng Triệu Khánh hương vị thơm ngon, ăn ngon mềm, béo mà không ngấy, thơm ngọt vừa miệng, hương vị độc đáo. Là món ăn truyền thống được dân bản địa ưa thích vào ngày Tết. Trong dân gian Triệu Khánh, xưa nay bánh chưng luôn là món ăn của ngày Tết. Ngày nay, khắp đường phố ngõ ngách Triệu Khánh, đâu cũng bắt gặp bánh chưng Triệu Khánh, sánh danh với nghiên mực Đoan Khê. Cho đến hiện giờ, Triệu Khánh vẫn làm bánh chưng bằng tay.
Nguyên liệu chủ yếu của bánh chưng Triệu Khánh là gạo nếp, đỗ xanh, thịt mỡ [sấn hoặc dọi], theo tỉ lệ 10:6:4, chiếc bánh đã gói xong chưa luộc có trọng lượng khoảng 0,5kg. Bánh bán thành phẩm phải cho vào nồi lớn luộc lửa to trong 8 tiếng, vừa luộc vừa đổ thêm nước vào, cho đến khi gạo nếp, đỗ xanh, thịt chín quyện vào với nhau là được, gọi là “bánh chưng thịt khổ”.
Lá dong là nguyên liệu riêng để làm bánh chưng Triệu Khánh, sống ở nơi sơn cốc, khe suối, hiện chỉ có ở hai bờ sông Tây Giang, nghe nói hái vào mùa đông là tốt nhất, có các đặc điểm là màu xanh, lá thơm, mềm mại, chống mốc.
Bấy lâu nay, bánh chưng [裹蒸] là món ăn truyền thống vào ngày Tết của khu vực Triệu Khánh. Khi Tết sắp đến, phụ nữ ở Triệu Khánh bắt đầu bận rộn hẳn lên. Ngay từ sáng sớm, họ đã ra chợ để chọn lá dong. Dụng cụ nấu bánh chưng truyền thống là cái cóng lớn hoặc thùng sắt, người dân thường dùng thùng phuy đựng dầu, trước khi đun bôi một lớp sơn bùn ở bên ngoài, để thùng khỏi bị đen.
Cách ăn bánh chưng Triệu Khánh cũng có vẻ độc đáo riêng, người bản địa thường sau khi nhấc chiếc bánh chưng nóng hôi hổi ra khỏi nồi xong, bóc lớp lá dong, cho thêm cần tây, hành xắt nhuyễn và vừng, rồi xức thêm một ít dầu lạc và nước tương, khi nào ăn thì chấm, rất ngon; còn một cách ăn khác là bóc lá xong, nhúng bánh chưng vào nước trứng đánh rồi rán lên cho vàng, vỏ giòn. Người ta thích ăn nhất vẫn là “bánh chưng ra lò” vừa vớt khỏi nồi, không cho thêm bất cứ gia vị gì, ăn trực tiếp luôn.
Nghe nói, truyền thống này đã có gần 2000 năm, thể hiện được những đặc điểm nguyên vị nguyên hương của bánh chưng.
Lịch sử và truyền thuyết
Bánh chưng còn từng được làm cống phẩm, “Nam Tề thư” [南齊書] có ghi: Trong ngự thiện của hoàng đế, có món ngon bánh chưng [裹蒸]. Hoàng đế rất thích: “Tôi ăn món này không hết, nên chia ra làm bốn phần, để lại làm bữa tối”. “Nam Tề thư”, ghi lại Nam Tề Tiêu Tề vương triều, từ năm nguyên niên Kiến nguyên Tề Cao Đế [năm 479] đến năm thứ 2 Trung hưng Tề Hoà Đế [năm 502], tổng cộng các chuyện sử trong 23 năm.
Bánh chưng là lễ vật cần phải có để đi chúc Tết người thân vào dịp Tết Nguyên đán, Tết Đoan ngọ, tượng trưng cho sự sung túc và may mắn trong năm tới. Nhà thơ đời Thanh Vương Sĩ Trinh có thơ ca ngợi cảnh rầm rộ nấu bánh chưng đêm Giao thừa [trừ tịch] ở thành hương Triệu Khánh: 除夕濃煙籠紫陌，家家塵甑裹蒸香 Trừ tịch nồng yên lung tử mạch, Gia gia trần tắng quả chưng hương [Giao thừa lửa đượm khói tím bay, Nhà nhà đen nồi bánh chưng thơm].
Truyền thống làm bánh chưng ở Triệu Khánh đã có từ đời Tần. Có 2 lưu truyền về khởi nguồn của nó. Một là vào thời Lĩnh Nam, quân Tần chinh phạt thống trị, lúc nào cũng đem theo mình nắm cơm gói lá đã nấu chín ở nơi đồn trú. Hai là nông dân thời ấy khi đi làm đồng đem theo mình nắm cơm gói lá đã nấu chín để ăn bất cứ lúc nào.
Trong chiếc bánh chưng Triệu Khánh có ẩn chứa một câu chuyện truyền thuyết tình yêu đầy lãng mạn cảm động. Tương truyền vào thời xưa, ở Đoan Châu có một đôi trai gái, cô gái tên là A Thanh, chàng trai tên là A Quả, đem lòng yêu nhau tha thiết. Nhưng cha mẹ A Thanh cho rằng A Quả chỉ là một chàng thư sinh, chẳng có tiền bạc và thanh thế gì, nên không cho phép con gái mình được yêu chàng trai. Bởi thế, A Quả đã lập chí vươn lên. Kì thi năm ấy lại tới, chàng sửa soạn hành lí tới kinh thành. Sớm ấy, A Thanh tới đưa tặng một nắm cơm nếp đỗ xanh gói bằng lá dong, dặn chàng đi giữ cẩn thận khi đi đường, đừng quên tình cảm đôi bên. A Quả đỗ Trạng nguyên, nhà vua muốn vời làm phò mã, A Quả không thuận. Nhà vua nổi giận bắt giam. A Quả ngày ngày cầm nắm cơm khóc, công chúa lấy làm lạ, A Quả nói: Cám bã còn không vứt nữa là nắm cơm? Công chúa vô cùng cảm động, bèn tha cho A Quả về quê. A Quả và A Thanh cuối cùng đều biến thành tiên. Người đời sau phát hiện thấy dùng lá dong gói cơm nắm làm bằng các nguyên liệu gạo nếp, đỗ xanh, thịt lợn… rất thơm ngon, bèn đua nhau bắt chước, về sau trở thành thứ nhà nhà đều làm sẵn mỗi khi ăn Tết ở Đoan Châu. Quả chưng 裹蒸 có nghĩa là “Quả Thanh” vậy.
Triệu Khánh là nơi nào vậy? Đó chính là thành phố Triệu Khánh trên đất Trung Quốc.
Thành phố Triệu Khánh hiện là thành phố thuộc tỉnh Quảng Đông, nằm ở chính tây tỉnh Quảng Đông và cũng là phía tây châu thổ Châu Giang, tây giáp Ngô Châu và Hạ Châu Quảng Tây, nam giáp Vân Phù, Dương Giang, Giang Môn, đông giáp Phật Sơn, tựa lưng vào Thanh Viễn, là trục giao thông trọng yếu thông tới các tỉnh Tây Nam là khu vực phát triển ven biển. Diện tích 15 nghìnkm2. Dòng chính Châu Giang chảy xuyên qua Tây Giang. Bắc gối vào Bắc Lĩnh, đối mặt với Tây Giang, án ngữ phía trên Thương Ngô, dưới chặn Nam Hải [Biển Đông], là cửa ngõ Việt Tây, nổi tiếng là “Nghiên đô Trung Quốc” [làm nghiên mực nổi tiếng]. Triệu Khánh là danh thành văn hoá lịch sử quốc gia của Trung Quốc, với nền văn hoá sâu đậm hương vị Lĩnh Nam, chính là cái nôi và là nơi hưng thịnh của văn hoá Lĩnh Nam, văn hoá Quảng Phủ. Đồng thời, Triệu Khánh còn là thành phố du lịch, thành phố hoa viên nổi tiếng của Trung Quốc, chính quyền thành phố đặt ở khu Đoan Châu.
2. Sự khác nhau và giống nhau giữa bánh chưng Việt Nam với bánh chưng Triệu Khánh
Đọc xong những dòng trên, có lẽ chúng ta đều cảm thấy giật mình trước sự giống nhau đến kì lạ về tập tục nấu bánh chưng [theo lối cổ truyền] của hai nơi. Cảnh tượng tấp nập lo cho nồi bánh chưng ngày Tết sao mà giống nhau đến thế: từ khâu chuẩn bị lựa chọn kĩ lưỡng các loại nguyên liệu chính như lá dong, gạo, thịt… [lá dong, gạo nếp, đỗ xanh thịt lợn phải như thế nào là chuẩn là ngon], cho đến khâu rửa lá, đãi gạo, đãi đỗ, thái miếng thịt làm nhân, đến cả dụng cụ luộc bánh… Công thức gói bánh thì đúng là giống nhau một chín một mười, chỉ khác nhau một chi tiết cơ bản nhất: Bánh chưng Việt Nam có hình vuông, còn bánh chưng Triệu Khánh có hình 3 góc 4 mặt. Họ bảo rằng, gói bánh chưng hình như vậy sẽ tận dụng được lợi thế của góc lá, buộc bánh được chặt hơn.
Bánh chưng Việt Nam được lưu truyền dưới dạng truyền thuyết, được chép trong “Lĩnh nam chích quái”. Theo Truyện bánh chưng trong “Lĩnh nam chích quái”, bánh chưng Việt Nam có từ đời Vua Hùng thứ 6, cách nay khoảng 4000 năm [?] thì là có trước bánh chưng Triệu Khánh [?].
Bánh chưng Triệu Khánh được lưu truyền cả trong sách [“Nam Tề thư” [南齊書], trong thơ cổ, lẫn cả truyền thuyết]. Bánh chưng Việt Nam được nâng lên tầm “thiêng hoá” [từ của Trần Quốc Vượng]: Cùng với bánh dày được dùng trong lễ Giỗ Tổ Vua Hùng. Cứ đến ngày Giỗ Tổ 8/3 âm lịch, lễ rước kiệu và dâng lễ vật về Đền Hùng, tưởng nhớ công ơn Tiên tổ, lại được diễn ra long trọng tại Khu di tích lịch sử Đền Hùng – Phú Thọ. Bánh chưng, bánh dày là lễ vật quan trọng nhất để dâng các Vua Hùng. Bánh chưng Triệu Khánh được dùng làm cống phẩm dâng vua làm ngự thiện.
3. Thử lí giải hiện tượng có tập tục ăn bánh chưng Tết giống hệt nhau giữa VN với Triệu Khánh dựa theo quan điểm của “Nhân học văn hoá và mối quan hệ trung tâm – ngoại vi”:
3.1. Triệu Khánh là vùng đất nào?
Theo những gì đã được giới thiệu trong những tư liệu có liên quan của Trung Quốc: Triệu Khánh tự hào vì từng là cố đô Lĩnh Nam. Ở Trung Quốc, nói “Cố đô Lĩnh Nam” là chỉ “thành phố Triệu Khánh tỉnh Quảng Đông” ngày nay. Triệu Khánh nổi danh là “Cố đô Lĩnh Nam”, được coi là cái nôi của văn hoá Lĩnh Nam. Ở huyện Khai Phong của Triệu Khánh từng phát hiện được một hoá thạch răng người cách nay 14,8 vạn năm, được giới khảo cổ cho là tổ tiên sớm nhất của người Lĩnh Nam. Các nhà khoa học cho biết, Triệu Khánh vừa là nơi khởi nguồn của Việt ngữ [粤语], vừa là vùng cốt lõi của diễn tiến giao thoa giữa văn hoá dân tộc bản địa Lĩnh Nam với văn hoá Trung Nguyên, đồng thời còn là cửa ngõ để văn hoá Phương Tây đi vào nội địa Trung Quốc từ Áo Môn.
Lĩnh Nam theo nghĩa rộng chỉ vùng nằm ở phía nam Ngũ Lĩnh, nam Trung Quốc và vùng Bắc Việt Nam, tương đương với Quảng Đông, Quảng Tây và toàn bộ Hải Nam, cùng một phần khu vực thuộc các tỉnh Hồ Nam và Giang Tây,… cùng vùng nằm về phía bắc Đồng bằng Sông Hồng Việt Nam. Còn theo nghĩa hẹp là chỉ mỗi vùng phía nam núi Ngũ Lĩnh ở Nam Trung Quốc, do từ sau đời Tống mới bắt đầu chia thành Quảng Nam Đông Lộ và Quảng Nam Tây Lộ, nên Việt Nam mới tách ra, kể từ đó không còn bao gồm vùng Miền Bắc Việt Nam nữa.
Lĩnh Nam còn gọi là Lĩnh Ngoại, Lĩnh Biểu. “Biểu” cũng có nghĩa là “ngoại”. Đây là xét Lĩnh Nam từ vị trí địa lí nằm ở vùng Trung Nguyên. Trong lịch sử, Đường triều Lĩnh Nam đạo còn bao gồm cả vùng Đồng bằng Sông Hồng Việt Nam thuộc sự cai trị của Hoàng triều Trung Quốc. Sau đời Tống, Bắc Bộ Việt Nam mới tách ra. Khái niệm Lĩnh Nam dần loại Việt Nam ra ngoài. Lĩnh Nam là một vùng môi trường riêng biệt của Trung Quốc, những khu vực này không chỉ gần gũi nhau về môi trường địa lí, mà thói quen sinh hoạt của người dân cũng có rất nhiều điểm tương đồng.
Do những biến động về phân chia hành chính qua các đời mà hiện nay nhắc đến từ Lĩnh Nam là thường chỉ riêng vùng 3 tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây và Hải Nam, các huyện thị nằm ở phía nam Ngũ Lĩnh thuộc một phần Giang Tây và Hồ Nam không nằm trong đó. Lĩnh Nam cổ là đất của Bách Việt, là nơi Bách Việt tộc cư trú.
Còn theo Việt Nam:
Lĩnh Nam là vùng đất phía nam núi Ngũ Lĩnh trong truyền thuyết xưa ở Việt Nam và Trung Quốc. Truyền thuyết về vùng đất này có thể liên quan đến giai đoạn Hồng Bàng trong lịch sử Việt Nam. Kể từ đấy, thiên hạ chia đôi. Bắc do vua Đế Nghi cai trị. Nam do Lộc Tục lên ngôi, hiệu là Kinh Dương Vương. Đất Lĩnh Nam phía bắc tới Động Đình hồ, phía nam giáp với nước Hồ Tôn, phía tây giáp với Ba Thục, đông giáp biển Nam Hải. Kinh Dương Vương kết hôn với con gái của Động Đình Quân là Long Nữ đẻ ra Sùng Lãm. Thái tử Sùng Lãm kế tục ngôi vua lấy hiệu là Lạc Long Quân. Lạc Long Quân kết hôn với Công chúa Âu Cơ con vua Đế Lai, sinh được trăm con. Lạc Long Quân truyền ngôi cho con trưởng làm vua, hiệu là Hùng Vương, đặt tên nước là Văn Lang. Lại phong 99 con mỗi người làm chủ một ấp, vì vậy đất Lĩnh Nam mới có trăm họ. Đó là nguồn gốc Bách Việt.
Tuy nhiên, trong sách “Nghìn xưa văn hiến”, các tác giả Trần Quốc Vượng, Nguyễn Từ Chi, Nguyễn Cao Lũy lại không gộp phần lãnh thổ của người Âu Việt và người Lạc Việt vào Lĩnh Nam, bằng chứng là có những chỗ chú thích Lĩnh Nam khớp với các tỉnh Quý Châu, Quảng Đông và Quảng Tây ở miền Nam Trung Quốc ngày nay.
Nếu đối chiếu với lịch sử Lĩnh Nam mà người Trung Quốc đã nói, thì địa phận Lĩnh Nam theo quan niệm của các tác giả sách “Nghìn xưa văn hiến” là “Lĩnh Nam theo nghĩa hẹp, chỉ mỗi vùng phía nam núi Ngũ Lĩnh ở Nam Trung Quốc, do từ sau đời Tống mới bắt đầu chia thành Quảng Nam Đông Lộ và Quảng Nam Tây Lộ, nên Việt Nam mới tách ra, kể từ đó không còn bao gồm vùng Miền Bắc Việt Nam nữa.
Nếu không gộp phần lãnh thổ của người Âu Việt và người Lạc Việt vào Lĩnh Nam, thì lại mâu thuẫn với nhận định: Truyền thuyết về vùng đất này có thể liên quan đến giai đoạn Hồng Bàng trong lịch sử Việt Nam. Hồng Bàng [Hán tự: 鴻龐 hoặc 鴻厖] là giai đoạn lịch sử thời đại thượng cổ của lịch sử Việt Nam. Nó dựa nhiều trên các truyền thuyết truyện kể và một số ít bằng chứng khảo cổ học và ghi chép lịch sử.
Thời kì Hồng Bàng theo truyền thuyết và dã sử cho rằng bắt đầu từ năm 2879 TCN, là niên đại vua Kinh Dương Vương, với quốc hiệu Xích Quỷ. Lãnh thổ của quốc gia dưới thời vua Kinh Dương rộng lớn, phía bắc tới sông Dương Tử [cả vùng hồ Động Đình], phía nam tới nước Hồ Tôn [Chiêm Thành], phía đông là Đông Hải [một phần của Thái Bình Dương], phía tây là Ba Thục [Tứ Xuyên, Trung Hoa ngày nay]. Về sau người Việt chỉ thấy có ở miền Bắc Việt Nam ngày nay, có thể một phần do sự lấn áp của các tộc người Hoa Hạ từ phương Bắc.
3.2. Văn hoá Lĩnh Nam
Văn hoá Lĩnh Nam còn gọi là Văn minh Châu Giang, gọi theo nghĩa hẹp là Văn minh Quảng Đông, theo nghĩa rộng là Văn hoá Nam Việt [南粵, tức Nam Việt Quốc, một quốc gia ở vùng Lĩnh nam, khoảng năm 204 TCN- năm 112/111 TCN]. Văn hoá Lĩnh Nam, chỉ văn hoá vùng độc đáo của một dải “vùng Lĩnh Nam” gồm Quảng Đông, Quảng Tây và Hải Nam ở phía nam Ngũ Lĩnh. Văn hoá Lĩnh Nam ngày nay chuyên chỉ văn hoá Nam Việt 南粵, nhất là Quảng Đông có những đặc điểm nổi bật; văn hoá Lĩnh Nam theo nghĩa hẹp là chỉ riêng văn hoá Quảng Phủ, văn hoá Triều Châu và Văn hoá Khách Gia [nhiều khi gọi là văn hoá Lĩnh Đông,Triều Châu còn có tên gọi là thủ ấp Lĩnh Đông]. Văn hoá Lĩnh Nam theo nghĩa rộng còn bao gồm cả văn hoá vùng Quan thoại Quảng Tây và văn hoá riêng của các dân tộc thiểu số bản địa. Các tài liệu khai quật di chỉ tổ tiên người Lĩnh Nam đã chứng minh, văn hoá Lĩnh Nam là văn hoá nguyên sinh. Dựa vào môi trường địa lí và điều kiện lịch sử độc đáo, văn hoá Lĩnh Nam có nguồn gốc là văn hoá nông nghiệp và văn hoá biển, trong quá trình đã không ngừng tiếp thu và tích hợp với văn hoá Trung Nguyên và văn hoá hải ngoại, dần dần hình thành nên những đặc điểm độc đáo của riêng mình.
3.3. Hà Hữu Nga từng phân tích về khái niệm cảnh quan văn hoá trong địa văn hoá hoặc địa lí nhân văn như sau: Theo nhà địa lí học Otto Schluter thì việc sử dụng khái niệm cảnh quan văn hoá được bắt đầu từ đầu thế kỉ XX [James, P.E & Martin G, 1981, tr. 177]. Năm 1908, Schluter cho rằng bằng cách định nghĩa khái niệm địa lí là một khoa học cảnh quan Landschaftskunde có nghĩa là khoa học này không có chung chủ đề nghiên cứu với bất kì môn khoa học nào khác [Elkins, T.H, 1989, tr. 27]. Ông đã xác định hai loại cảnh quan: i] Urlandschaft cảnh quan gốc, tồn tại trước khi con người làm thay đổi; và ii] Kulturlandschaft cảnh quan văn hoá, do con người tạo ra. Nhiệm vụ chủ yếu của địa lí học là vạch ra những biến đổi trong hai loại cảnh quan này. Carl Sauer là một nhà địa lí nhân văn có lẽ có ảnh hưởng to lớn nhất đến việc thúc đẩy và phát triển ý tưởng về cảnh quan văn hoá [James, P.E & Martin G, 1981, tr. 321-324]. Sauer kiên trì nhấn mạnh đến tác nhân văn hoá với tư cách là một lực lượng tạo hình các đặc điểm hữu hình của bề mặt trái đất trong các vùng có phân định ranh giới. Theo định nghĩa của ông thì môi trường vật chất có một ý nghĩa trung tâm, với tư cách là trung gian của các văn hoá nhân văn tác động. Định nghĩa kinh điển của ông về cảnh quan văn hoá được thể hiện như sau: “Cảnh quan văn hoá được hình thành từ một cảnh quan tự nhiên bởi một nhóm văn hoá. Văn hoá là tác nhân, vùng tự nhiên là trung gian, cảnh quan văn hoá là kết quả” [Sauer C, 1925].
Từ định nghĩa về “Cảnh quan văn hoá” của Sauer C., có thể coi tập tục nấu bánh chưng ngày Tết ở Việt Nam và Triệu Khánh là những “cảnh quan văn hoá” thu nhỏ, được hiểu theo nghĩa hẹp. Như thế, các cảnh quan văn hoá nấu bánh chưng ngày Tết này được hình thành từ một cảnh quan tự nhiên bởi một nhóm văn hoá. Phải chăng có thể suy ra rằng 2 nơi có tập tục nấu bánh chưng ngày Tết giống hệt nhau này là thuộc cùng một nhóm văn hoá trong cùng một vùng văn hoá Lĩnh Nam xưa?
Vậy nhân tố gì đã làm cho chúng tách ra, một đằng [Việt Nam] chiếc bánh chưng đã được nâng lên tầm “thiêng hoá” – làm lễ vật trong lễ Giỗ Tổ Vua Hùng, được coi là quốc hồn quốc tuý của dân tộc, tới mức nhiều người đã nâng lên thành “triết lí bánh chưng bánh dày”; một đằng [Triệu Khánh] tuy cũng từng được dùng làm cống phẩm, song vẫn giữ nguyên ở ý nghĩa đời thường là chính?
Liệu có thể áp dụng thuyết trung tâm – ngoại vi vào để lí giải được không? Nghĩa là 2 cảnh quan nấu bánh chưng này vốn là cùng một nhóm văn hoá thuộc đất Lĩnh Nam theo truyền thuyết xưa ở Việt Nam và Trung Quốc, rồi vì những lí do lịch sử nào đó mà đã bị tách ra đẩy về 2 tiểu nhóm văn hoá khác nhau?
Từ đây, chúng ta có thể đặt ra những câu hỏi:
1] Nếu coi Lĩnh Nam bao gồm cả Âu Việt và Lạc Việt, tức Lĩnh Nam theo nghĩa rộng: Triệu Khánh là cố đô Lĩnh Nam, Lĩnh Nam bao gồm cả Lạc Việt, Bắc Việt Nam ngày nay, tập tục nấu bánh chưng Tết là của cả vùng Lĩnh Nam [?]. Xét theo thuyết trung tâm – ngoại vi: Triệu Khánh là trung tâm, Lạc Việt là ngoại vi? Tập tục nấu bánh chưng còn lưu giữ ở Triệu Khánh [trung tâm], ở Lạc Việt [ngoại vi]. Vậy tại sao bánh chưng lại được “thiêng hoá”, nâng thành quốc hồn, quốc tuý ở Lạc Việt [ngoại vi] mà không phải là ở Triệu Khánh [trung tâm]?
2] Nếu coi Lĩnh Nam không bao gồm Âu Việt và Lạc Việt, tức Lĩnh Nam theo nghĩa hẹp: Triệu Khánh và Lạc Việt sẽ thuộc về hai nhóm văn hoá khác nhau. Vậy tại sao cảnh quan tập tục nấu bánh chưng lại giống hệt nhau ở hai nhóm văn hoá khác nhau là văn hoá Lĩnh Nam và văn hoá Lạc Việt?
3] Phải chăng tập tục gói bánh chưng ăn Tết phổ biến khắp cả vùng đất thuộc văn hoá Lĩnh Nam xưa kia?
4. Về các tên gọi “bánh chưng”, “lá dong”
Chắc hẳn câu hỏi “Vì sao lại gọi là bánh chưng” bấy nay vẫn ám ảnh trong đầu không ít người. Người ta chỉ đồ rằng gọi là bánh chưng vì bánh này được nấu bằng cách “chưng”. Nhưng hiểu thế xem ra cũng chưa ổn. Bởi lẽ, “chưng” trong tiếng Việt có 2 nghĩa: 1. Đun [thức ăn lỏng] cho bốc hơi và đặc lại, như chưng mắm, chưng trứng, chưng lạc, nước mắm chưng…; 2. [từ chuyên môn] Dùng nhiệt làm cho các chất trong một hỗn hợp lần lượt hoá hơi để thu riêng từng chất, như chưng dầu mỏ, chưng than đá,… Trong khi đó, bánh chưng lại là bánh được luộc lên trong nồi nhiều giờ.
Tên gọi bánh chưng Triệu Khánh theo tiếng Hán “quả chưng” đã gợi cho chúng ta về nguồn gốc của từ “bánh chưng” trong tiếng Việt. “Chưng” 蒸 trong tiếng Hán có nghĩa là “đun cách thuỷ, hấp cách thuỷ”, là nấu mà không để cho thức ăn tiếp xúc trực tiếp với nước. Như chưng bính 蒸饼 [bánh hấp], chưng lung 蒸笼 [lồng hấp; vỉ hấp], chưng thực 蒸食 [thức ăn hấp; bánh hấp]… Cách hấp bánh bao, hấp sủi cảo, hấp các món cách thuỷ [cá, trứng…] bằng vỉ hấp hoặc cho vào nồi hấp trong tiếng Hán được gọi là “chưng”. Rõ ràng là thả bánh vào nồi ngập nước để luộc lên, tiếp xúc hẳn với nước, mà sao lại gọi là “chưng”? Có lẽ, so với mấy món hấp nói trên, bánh chưng cũng đã được làm chín bằng lối “cách thuỷ” nhờ nhiều lớp lá gói bên ngoài, nên cũng được gọi là “chưng?
Nếu coi nguồn gốc của từ bánh chưng là từ từ 裹蒸 [pinyin: guǒzhēng; âm Hán – Việt: quả chưng; đọc theo âm Việt: của châng], “quả 裹” là “bọc, gói”; “chưng 蒸” là “chưng cách thuỷ, hấp” thì sẽ có lí hơn. Bởi xét về cả mặt ngôn ngữ lẫn mặt tương đồng về tập tục gói bánh chưng. Cần nhớ rằng, “chưng” trong tiếng Việt không mang nghĩa này.
Một cách trùng hợp, khi xem lại bản gốc bằng tiếng Hán “Truyện bánh chưng” trong “Lĩnh Nam chích quái”, bánh chưng được gọi là 蒸饼 [chưng bính; “bính” là bánh; “chưng bính” nghĩa là “bánh hấp”], tức cũng dùng từ “chưng” theo nghĩa tiếng Hán giống như trên. Mặc dù, rất có thể, tác giả đã mượn Hán văn [Trung Quốc gọi là Văn ngôn văn, một loại ngôn ngữ sách vở thời cổ đại của Trung Quốc], bởi “Lĩnh nam chích quái” được viết bằng Hán Văn, để dịch nghĩa từ “bánh chưng”. Nên không thể dựa vào đây để nói đó là nguồn gốc của từ này. Song có thể nói, đây hẳn là căn nguyên dẫn tới người Việt chúng ta gọi là “bánh chưng” như hiện giờ.
Sự tìm hiểu về nguồn gốc từ “bánh chưng” đã khiến chúng tôi cảm thấy không kém phần lí thú khi tiếp xúc với từ “lá dong” 冬叶 dongye [đọc đúng âm là dōng yè] trong tiếng Hán. Bánh chưng Triệu Khánh được mô tả là gói bằng lá dong. “Lá dong” chữ Hán là 冬叶, pinyin là dongye, âm Hán – Việt là “đông diệp”, “diệp” có nghĩa là “lá” trong tiếng Việt. Khoan hãy xét đến nghĩa chiết tự của từ này, nếu chú ý tới yếu tố “dong” trong dạng pinyin “dongye” của nó, chúng ta sẽ không khỏi giật mình: Sao mà xét về mặt chữ, “dong” trong “dongye” tiếng Hán lại giống với “dong” trong “lá dong” tiếng Việt đến thế? Thử thả trí tưởng tượng một chút, biết đâu xưa kia, chúng đã từng được nói với cùng âm như nhau?
Trong “Vân Đài loại ngữ” của Lê Quý Đôn, lá dong đã được nhắc tới qua phần dịch: Sách Quảng Đông tân ngữ [của Trung Quốc] nói: “Đông diệp [lá dong] giống như lá chuối, lúc nó tươi thì dùng để gói bánh, khi khô dùng gói đồ vật, bịt vò lọ, để lâu được, chôn xuống đất nghìn năm không hư nát. Lá dong khô, dùng đánh ngà voi, rất là bóng sáng. Kể các thứ lá dùng ở Việt Trung, chỉ có lá dong là dùng nhiều nhất. Vì thế, có câu điệu Trúc chi [Trúc chi từ – chú thích của LQĐ: một thể ca ở Giang Nam, giống như lối ca dao] rằng:
“Ngũ nguyệt nhai đầu nhân mại diệp, Quyển thành phiến phiến tự ba tiêu” [Tháng năm người bán lá dong, Khác nào lá chuối bán trong phố phường]
THƯ MỤC THAM KHẢO
1. Bánh chưng, //vi.wikipedia.org/wiki/Bánh_chưng.
2. Truyện bánh chưng, Lĩnh Nam Chích Quái.
3. 裹蒸, http /baike.baidu.com/view/25405.htm.
4. 《南齐书》, //www.baike.com/《南齐书》.
5. 肇庆, //baike.baidu.com/view/7621.htm.
6. Bản đồ Triệu Khánh, //www.google.com.vn/?gws_rd=ssl#q=肇庆市地图.
7. 地道的肇庆美食裹蒸粽, //www.beitaichu…m/recipe/11746/.
8. Gói bánh chưng không dùng khuôn, //www.youtube.c…h?v=FSxCYRTP69k.
9. 包粽技巧; //www.youtube.c…h?v=cyOoAolThaA.
10. Dâng bánh chưng bánh dày lên các Vua Hùng, //dantri.com.vn…hung-720817.htm.
11. 岭南古都, //baike.baidu.c…iew/2636514.htm.
12. 嶺南, //zh.wikipedia.org/wiki/嶺南.
13. Lĩnh Nam, //vi.wikipedia.org/wiki/ Lĩnh Nam.
14. Hồng Bàng, //vi.wikipedia.org/wiki/ Hồng Bàng.
15. 鴻龐氏, //zh.wikipedia.org/wiki/鴻龐氏.
16. 嶺南文化, //zh.wikipedia.org/wiki/嶺南文化.
17. Hà Hữu Nga, Nhân học văn hoá và mối quan hệ trung tâm – ngoại vi, //phebinhvanhoc. com.vn/?p=10426.
18. 嶺南摭怪; htps://zh.wikipedia.org/wiki/嶺南摭怪.
19. Lê Quý Đôn, Vân đài loại ngữ, NXB Văn hoá Thông tin, năm 2006.
20. 《嶺南摭怪》; //baike.baidu.c…iew/1198047.htm.
21. Lĩnh Nam chích quái; //vi.wikipedia.org/wiki/ Lĩnh Nam chích quái.
NGUYỄN TRUNG THUẦN 1
__________
1. Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam.
Ảnh minh họa [Ban tu thư sưu tầm] – Nguồn: //infonet.vn