Năm 2018, Hội Cựu giáo chức tỉnh phát động cuộc sáng tác thơ, có nhiều hội viên tham gia, sau tuyển chọn in thành sách do NXB Hội Nhà văn ấn hành. Hơn 200 tác giả, hơn 300 bài thơ là tình cảm của các thày, cô giáo đã nghỉ hưu gửi gắm tình yêu quê hương đất nước, mái trường, yêu nghề giáo viên. Đọc đi đọc lại nhiều lần tôi thấy bài thơ “Gió làng” của cựu giáo chức Lê Tân ở thôn Hữu Ái [xã Giang Sơn, huyện Gia Bình] là một trong những bài thơ hay, thấm đẫm tình yêu quê hương.
Gió là một hiện tượng của tự nhiên, xuất hiện khá nhiều trong văn học, nghệ thuật. Nhiều nhà văn, nhà thơ đã liên tưởng, ẩn dụ, nhân hóa để diễn tả tâm tư tình cảm của mình. Nguyễn Trãi ngày xưa từng viết “Tình thư một bức phong còn kín/Gió nơi đâu gượng mở xem” [Cây chuối]. Mượn một hình tượng nào đó để gửi gắm tình yêu, khát vọng là hiện tượng phổ biến trong văn thơ. Nữ sĩ Xuân Quỳnh mượn hình tượng sóng để diễn tả khát vọng tình yêu, còn Lê Tân mượn hình tượng gió để diễn tả tình yêu của mình với quê hương, làng xóm. “Gió đưa xào xạc ngọn tre Về quê tôi đứng im nghe gió làng Gió từ đâu, gió thổi sang Đến đây bỗng hóa gió làng của tôi” “Gió làng của tôi” trở thành một tứ thơ độc đáo. Xuân Diệu từng nói đại ý thơ hay là ở tứ, cái tứ độc đáo là cái cớ để nhà thơ bộc lộ cảm xúc. Gió làng của cựu giáo chức Lê Tân thật đặc trưng, thật riêng biệt, không ầm ào, không dữ dội mà chỉ “xào xạc”, chỉ “xôn xao”. Sức gió cũng chỉ đủ để bứt đi những chiếc lá vàng và cũng chỉ đủ “Để cho cây nọ ngả vào cây kia” “Gió làng nhiều lúc xôn xao Để cho cây nọ ngả vào cây kia Lá vàng gió bứt mang đi Một tàu cau rụng cũng vì màu xanh” Và gió có gặp làng cản trở thì cũng chỉ “uốn” [nhẹ hơn, mềm mại hơn] chứ không phải là cuốn. Như thế có nghĩa làng rất êm đềm, bình yên. Tâm hồn phải thật yên tĩnh, thanh thản và phải thật yêu làng mới có được cái nhìn như thế và làng bỗng trở nên đẹp hơn, hữu tình hơn dưới con mắt người viết: “Gặp làng gió uốn vòng quanh/Dệt cho làng một bức thành bằng tre” hoặc “Hai hàng cây hóa hai bờ gió xanh”. Nói gió làng nhưng chính điều tác giả muốn nói là làng mình, quê hương mình. Không chỉ là tình yêu quê hương, làng xóm mà có lẽ qua “Gió làng” tác giả muốn bộc bạch đôi chút về mình, về tuổi thơ, về cuộc chiến tranh đã trôi qua gần nửa thế kỷ nhưng nỗi đau thì vẫn ẩn sâu trong lòng: “Lời ru của mẹ lời quê Thoảng trong gió dẫn tôi về tuổi thơ Thả mình trôi giữa ầu ơ Hai hàng cây hóa hai bờ gió xanh” Giữa không gian êm đềm, bình yên của làng quê ấy, cựu giáo chức Lê Tân cũng không quên những tháng năm vất vả, ác liệt của chiến tranh. Đi qua những cuộc chiến, ông càng thêm yêu quê hương, thêm quí sự yên bình: “Tôi đi qua cuộc chiến tranh Thương bao ngọn gió qua cành ngụy trang Giờ đây đứng giữa gió làng Lại xôn xao cánh bướm vàng chiều quê Gió làng bụi đỏ con đê Nhớ bao đồng đội không về cùng tôi Bồi hồi tiếng gọi người ơi Cồn cào gió cuốn trong tôi mấy vòng Về làng gió cũng qua sông Nhớ thương gió thổi bập bùng lửa quê” Quá khứ, hiện tại như đan xen. Quá khứ là lời ru của mẹ, là tuổi thơ thoảng trong gió, là chiến tranh mà đồng đội không về. Hiện tại là tiếng lòng tác giả, là tâm hồn ngổn ngang đan xen “Cồn cào gió cuốn trong tôi mấy vòng”. Gió qua làng chỉ là gió “uốn” nhưng gió trong lòng lại là gió “cuốn”. Biện pháp tu từ ẩn dụ có giá trị biểu đạt sự xốn xang về quê hương, về đồng đội. Giọng thơ như trầm xuống, bùi ngùi, lắng đọng. Hàng loạt từ biểu cảm nội tâm xuất hiện diễn tả những cảm xúc ấy: Thương, nhớ, bồi hồi, cồn cào.
Với tài quan sát, liên tưởng và trí tưởng tượng phong phú, ngọn gió làng của cựu giáo chức Lê Tân hiện lên thật sinh động như một hình tượng song hành với những nghĩ suy, trăn trở về quê mình, về làng xóm thân yêu, về con người. Thể thơ lục bát mượt mà, từ ngữ giản dị mộc mạc, hình ảnh quen thuộc làm nên một bức tranh quê đẹp có dòng sông, con đê, lũy tre, hàng cây... một làng quê đáng sống.
Nguyễn Đức Ngọc
Bài văn Phát biểu cảm nghĩ về bài ca dao Anh đi anh nhớ quê nhà - Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương gồm dàn ý chi tiết, bài văn phân tích mẫu được tuyển chọn từ các bài văn phân tích đạt điểm cao của học sinh trên cả nước giúp bạn đạt điểm cao trong bài kiểm tra, bài thi môn Ngữ văn 7.
Đề bài: Phát biểu cảm nghĩ về bài ca dao:
Anh đi anh nhớ quê nhà, Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương. Nhớ ai dãi nắng dầm sương, Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao.Bài Anh đi anh nhớ quê nhà vốn là sáng tác của Á Nam Trần Tuấn Khải, một nhà nho, một nhà thơ đầu thế kỉ XX, sau này được nhân dân hóa thành ca dao. Cả bài chỉ vẻn vẹn bốn câu, lời lẽ giản dị tưởng chừng dễ hiểu. Thế nhưng trong thực tế, đã có hai cách hiểu khác nhau rõ rệt và cả hai cách hiểu đó đều có cơ sở và lí do tồn tại. Cách hiểu thứ nhất nhấn mạnh vào nỗi nhớ quê nhà của người xa quê và coi chủ đè chính của bài ca dao là tình cản gắn bó sâu nặng với quê hương. Cách hiểu thứ hai nhấn mạnh vào nỗi nhớ ai của người sắp ra đi và chủ đề chính của bài ca dao là lời bày tỏ tình yêu đôi lứa.
Về cách hiểu thứ nhấy người đi xa bộc lộ tình cảm của mình là dẫu sống nơi đất khách quê người nhưng lòng luôn hướng về quê nhà. Nhớ quê nhà là nhớ những gì quen thuộc trong cuộc sống nghèo khó nhưng đầy ắp tình nghĩa. Theo quy luật tâm lí thì quê hương càng trở nên đáng yêu đáng nhớ hơn khi người ta sống xa quê.
Ta có cảm tưởng như bài ca dao là lời tâm tình tha thiết đối với quê hương của người lao động.
Anh đi anh nhớ quê nhà, Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương. Nhớ ai dãi nắng dầm sương, Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao.Bài ca dao mở đầu bằng đại từ Anh, lấy anh làm chủ thể với mục đích tập trung tất cả ý tình vào đó: Anh đang sống xa nhà và anh nhớ quê nhà. Cụm từ anh đi anh nhớ thể hiện tình cảm da diết, khôn nguôi.
Quê nhà không đơn giản chỉ là quê và nhà mà nó còn mang ý nghĩa rộng hơn. Trong trái tim của mỗi chúng ta đều mang nặng tình quê. Bởi vậy khi đi xa nỗi nhớ càng thiết tha sâu nặng:
Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương.Đây là biểu hiện cụ thể của nỗi nhớ quê nhà. Cà dầm tương ăn với canh rau muống nấu cua đồng là món ăn quen thuộc của người nông dân đồng bằng Bắc Bộ, xa quê, nhớ tới mùi vị của những món ăn dân dã ấy, lòng người xao xuyến biết bao và mong muốn được trở về sum họp với gia đình lại càng thêm da diết. Quê nhà với muôn ngàn cái tưởng như tầm thường: cây đa, bến nước, con đò, giậu mùng tơi xanh, luống cải vàng rung rinh trong gió xuân dìu dịu; tiếng sáo diều vi vu ngân nga lúc chiều về, hương lúa chín nồng nàn khi mùa tới… nhưng vẫn khiến người ta thương nhớ đến quặn lòng.
Hai câu thơ trên gợi ra mội nỗi nhớ quê nhà thật mộc mạc và đằm thắm khó phai. Hai câu thơ tiếp theo là nỗi nhớ con người gắn bó với khung cảnh quê hương:
Nhớ ai dãi nắng dầm sương, Nhớ ai tát nước bên đường hôm naoNgười nông dân ngàn đời nay vẫn gắn liền với cuộc sống dãi nắng dầm sương, vất vả cực nhọc trăm bề. Nắng, sương thật sự thấm đượm cuộc sống nghèo khó. Ông bà, cha mẹ ta tắm sương gội nắng để kiếm cho ta miếng cơm manh áo, để tạo cho ta thể xác, tâm hồn. Quê hương ấy con người ấy hỏi làm sao khi xa cách, ta không thương, không nhớ?!
Đại từ phiếm chỉ ai trong câu thơ thứ ba có thể là kẻ này người nọ nhưng tất nhiên phải có quan hệ thân thiết với người đi xa. Còn ai trong câu thơ thứ tư thì chỉ có thể là người yêu. Chàng trai xa quê nhớ người yêu trong khung cảnh lao động quen thuộc: tát nước bên đường vào một sớm, một chiều hay một đêm trăng thanh nào đó... Tất cả các kỉ niệm về quê nhà sống dậy, kết thành một nỗi nhớ mênh mông.
Bài Anh đi anh nhớ quê nhà là bài ca về tình quê hương, xứ sở. Yêu quê hương là tình cảm thiêng liêng của mỗi con người: Quê hương nếu ai không nhớ, Sẽ không lớn nổi thành người[ Đỗ Trung Quân]. Mỗi người chúng ta đều có một quê hương, nhưng trong thời đại mới ý nghĩa của hai tiếng quê hương được mở rộng hơn nhiều: trên khắp mọi miền đất nước, ở đâu cũng có cuộc sống tình nghĩa, ở đó là quê hương. Dù vậy, bài ca dao trên muôn đời vẫn là cung đàn dịu ngọt cho mọi tấm lòng thiết tha gắn bó với quê hương, xứ sở.
Về cách hiểu thứ hai, nếu ta coi đại từ phiếm chỉ ai trong hai câu cuối của bài ca dao là người bạn tình của chàng trai thì nỗi nhớ quê nhà gắn liền với nỗi nhớ người yêu. Cả hai nỗi nhớ đều chân thực, thiết tha. Đó là nội dung mà bài ca dao muốn bày tỏ và nếu coi bài thơ là lời tâm sự trước lúc đi xa của chàng trai với cô gái thì có một điểm đặc biệt đáng chú ý là chàng trai chưa xa mà đã nhớ. Dường như cô gái cũng thiết tha muốn biết khi xa quê chàng trai sẽ nhớ những gì và nhớ những ai. Bốn câu ca dao với năm từ nhớ liên tiếp cho thấy chàng trai vừa giãi bày được lòng mình vừa đáp ứng được nhu cầu của lòng bạn: Anh đi anh nhớ quê nhà.
Ở câu thứ nhất, tuy nỗi nhớ còn chung chung, chưa cụ thể, nhưng cô gái cũng đã yên tâm và chứa chan hi vọng vì chàng trai xưng anh với cô rất ngọt ngào, thân thiết. Vả lại, khi đi xa, chắc chắn chàng trai sẽ rất nhớ quê nhà, vì ở đó có cô gái mà mình thầm yêu mến.
Đến câu thứ hai: Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương thì chàng trai đã cụ thể hóa nỗi nhớ quê nhà ở câu thứ nhất một cách rất tự nhiên. Canh rau muống, cà dầm tương là những món ăn quen thuộc của người nghèo, mấy ai xã quê mà không thèm, không nhớ? Nhưng nhớ quê nhà không lẽ chỉ nhớ thế thôi ư? Cô gái dõi theo lời chàng trai rồi hồi hộp lắng nghe và chờ đợi.
Sang câu thứ ba: Nhớ ai dãi nắng dầm sương, cô gái không thể không liên tưởng đến mình, nhưng chưa thể khẳng định chắc chắn, vì ở quê nhà có bao người dãi nắng dầm sương, chứ đâu phải riêng cô?
Cách nói của chàng trai như vậy là cách nói lấp lửng, vừa nói vừa thăm dò phản ứng của đối tượng, vừa kìm nén cảm xúc chất chứa trong lòng mình. Chỉ đến khi cảm thấy cô gái đã thuận tình, thuận ý, chàng trai mới dám thổ lộ một cách ý nhị và tình tứ: Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao.
Qua đó, chàng trai bày tỏ tình yêu với người bạn gái. Đôi trai gái đã để ý đến nhau từ lâu nhưng chưa một lần thổ lộ. Tình yêu của họ mới ở giai đoạn đầu ngượng ngùng khó nói. Giờ đây, khi sắp xa quê, chàng trai mới mạnh dạn gặp cô gái để giãi bày tâm sự. Cách diễn đạt nỗi nhớ từ xa tới gần: Anh đi anh nhớ quê nhà; từ chung đến riêng: Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương; từ phiếm chỉ đến xác định: Nhớ ai dãi nắng dầm sương, Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao. Đến đây thì cả ý lẫn tình đều rõ. Ai kia chính là cô gái siêng năng, thuần hậu, dãi nằng dầm sương, góp phần cùng bao người làm nên ý nghĩa cuộc sống của chốn quê nhà. Nếu anh xa quê, thì người mà anh nhớ nhất sẽ là em – bởi em đã hóa thân thành quê hương yêu dấu.
Tuy cuộc trò chuyện nhằm bày tỏ tình yêu nhưng chàng trai đã tránh không đụng chạm đến một từ yêu, thương nào mà tất cả những cảm xúc yêu thường đều dồn nén vào một từ nhớ. Từ nhớ được nhắc đi nhắc lại đến năm lần, mỗi lần một cung bậc, một nội dung khác nhau và càng về sau càng cụ thể hơn, da diết hơn.
Trong ca dao, nhất là ca dao tỏ tình, việc mượn cái này để nói cái kia, mượn nhớ nói yêu, mượn giận nói thương đã trở thành thông lệ quen thuộc. Dù hiểu cách nào thì ở bài ca dao trên, tình yêu quê hương, tình yêu trai gái cũng hòa quyện một cách với nhau một cách sâu nặng.
Bài ca dao chỉ có 4 câu với những hình ảnh tưởng chừng bình thường nhưng tieu biểu, chọn lọc đã nói lên được tình cảm thắm thiết tác động sâu xa đến tâm hồn người nghe. Phải thực sự yêu quê, phải là người lao động gắn bó sâu sắc với cuộc sống ở làng quê mới sáng tạo ra được một bài ca dao bình dị mà tuyệt vời đến thế!