Dịch hại kháng thuốc là gì

17:17, 09/08/2017

Sâu bệnh kháng thuốc đang là mối lo lắng của các chuyên gia nông nghiệp. Liệu có phải sẽ tới lúc chúng ta không còn biện pháp hiệu quả để khống chế dịch hại? Cùng truyenhinhnghean.vn trao đổi với các chuyên gia uy tín trong lĩnh vực bảo vệ thực vật và lắng nghe những tư vấn trong cách khắc phục sâu bệnh kháng thuốc.

Vụ hè thu năm 2017, bà con nông dân gặp nhiều điều kiện bất lợi. Ngoài sự thất thường của thời tiết thì sâu bệnh năm nay cũng phát sinh nhiều nơi, gây hại cho nhiều đối tượng cây trồng, đặc biệt là cây lúa. Trước tình hình sâu bệnh phức tạp, ngành nông nghiệp các địa phương đã chỉ đạo các biện pháp phòng trừ, tuy nhiên, bà con ở nhiều nơi vẫn còn tự ý phun thuốc theo kinh nghiệm truyền miệng.

Chia sẻ của ông Mai Văn Hợi – người dân xóm 7, xã Hưng Mỹ, huyện Hưng Nguyên: “Thông thường các thửa ruộng cạnh nhau hay gặp cùng một loại bệnh. Do vậy nhà bên cạnh phun thuốc gì thì mình cũng mua thuốc đó về phun.”

Cách làm của ông Hợi cũng là cách mà đa số bà con nông dân vẫn làm. Nhận định của ông Nguyễn Tuấn Lộc - Giám đốc Trung tâm Bảo vệ thực vật vùng IV về việc sử dụng thuốc BVTV của người nong dân: “Đa số người nông dân vẫn chưa có ý thức sử dụng thuốc theo nguyên tắc 4 đúng. Để nhanh chóng có hiệu quả, bà con thường tự ý tăng nồng độ, liều lượng hoặc sử dụng không đủ lượng thuốc và nước trên một đơn vị diện tích. Điều này sẽ làm cho dịch hại quen thuốc và dẫn đến kháng thuốc.”

Sâu bệnh kháng thuốc là gì?

Tính kháng thuốc của sâu bệnh là khả năng của sâu ngày càng chịu được một lượng thuốc lớn hơn lượng thuốc sử dụng thời gian đầu, do thuốc được sử dụng thường xuyên nhiều lần. Khả năng này có thể di truyền cho đời sau, dù cá thể của đời sau có hay không tiếp tục tiếp xúc với thuốc. Tình trạng sâu bệnh kháng thuốc ảnh hưởng rất lớn đến sản xuất nông nghiệp, khiến cho bà con càng ngày càng phải sử dụng một lượng thuốc bảo vệ thực vật lớn hơn, vừa tốn kém chi phí, vừa ô nhiễm môi trường. Đồng thời, các loại sâu bệnh kháng thuốc ngày một đa dạng hơn khiến cho người dân rất khó kiểm soát dịch hại trên đồng ruộng, kéo theo những thiệt hại lớn cho mùa màng.

Làm thế nào để khắc phục?

Theo Thạc sỹ Trịnh Thạch Lam - Trưởng phòng Bảo vệ thực vật nông nghiệp, Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật Nghệ An, ngay từ bây giờ bà con nông dân phải điều chỉnh cách sản xuất, canh tác và sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, nhằm hạn chế tình trạng sâu bệnh kháng thuốc. Ông Lam cũng tư vấn một số biện pháp kỹ thuật để khắc phục như sau:

1. Sử dụng các biện pháp canh tác hợp lý:

Các biện pháp canh tác được sử dụng phù hợp sẽ tạo điều kiện cho cây trồng sinh trưởng và phát triển tốt, tăng khả năng kháng tự nhiên đối với dịch hại. Đồng thời, các biện pháp này cũng tạo ra điều kiện bất lợi để dịch hại không phát triển được, do đó làm giảm tác động của chúng trên đồng ruộng. Ví dụ như đối với các loại cây trồng cạn như ngô, rau mầu...., biện pháp làm đất kỹ có tác dụng tiêu diệt sâu non và cỏ dại tồn tại trong đất canh tác; điều tiết nước phù hợp trong canh tác lúa sẽ góp phần hạn chế và tiêu diệt cỏ dại trong ruộng; điều chỉnh thời vụ hợp lý sẽ giảm tới mức thấp nhất thiệt hại của sâu bệnh.... Do đó, tùy loại cây trồng mà bà con tìm hiểu cách chọn giống, làm đất, xử lý đất, bón phân, tưới tiêu, luân canh xen canh hợp lý.

Khi mới xuất hiện sâu bệnh, ưu tiên sử dụng các biện pháp trừ sâu sinh học như làm bẫy, bắt sâu, diệt trứng, diệt bướm bằng tay hoặc vây lưới...

2. Sử dụng những loại thuốc ít có khả năng gây tính kháng thuốc: 

Phần lớn các loại thuốc hóa học tác động trực tiếp đến hệ thần kinh đều dễ gây tính kháng thuốc. Bà con nên lưu ý khi chọn thuốc bảo vệ thực vật, ưu tiên sử dụng các loại thuốc trừ sâu có nguồn gốc sinh học và thảo mộc vì nhóm thuốc này ít có khả năng gây tính kháng thuốc ở sâu bệnh.

Tuy nhiên, để sử dụng hiệu quả các chế phẩm sinh học bà con cần tìm hiểu kỹ càng về loại thuốc mình định sử dụng. Lưu ý khi thời tiết nắng, nhiệt độ cao thì nên ưu tiên các loại chế phẩm chứa vi khuẩn hoặc vi rút, ngược lại khi thời tiết ẩm ướt thì cân nhắc sử dụng các loại nấm, để tạo điều kiện thuận lợi nhất cho các yếu tố sinh học này phát triển và khống chế dịch hại. 

3. Dùng thuốc bảo vệ thực vật theo nguyên tắc “4 đúng”

Thuốc bảo vệ thực vật là biện pháp cuối cùng được sử dụng khi tất cả các biện pháp khác đều không còn hiệu quả. Tuy nhiên, sử dụng thuốc bảo vệ thực vật phải luôn tuân theo nguyên tắc “4 đúng”.

+ Đúng thuốc: Sử dụng đúng chủng loại thuốc đối với từng loại dịch hại

+ Đúng nồng độ và liều lượng: Không tự ý tăng hoặc giảm lượng thuốc, nên đọc kỹ và làm đúng theo hướng dẫn sử dụng in trên bao bì thuốc.

+ Đúng lúc: Chỉ sử dụng thuốc khi dịch hại bùng phát đến một mật độ nhất định và không còn khả năng kiểm soát, có khả năng gây thiệt hại lớn cho mùa màng. 

+ Đúng cách: Dựa vào đặc điểm của từng loại thuốc và từng loại sâu bệnh để sử dụng. Ví dụ, với cây lúa, các loại dịch hại trú ẩn dưới gốc thì bà con phải phun làm sao cho thuốc tiếp xúc với gốc lúa, khi đó dịch hại mới tiếp xúc với thuốc và mới bị tiêu diệt.

4. Luân phiên thay thế các loại thuốc:

Trong thực tế, bà con nông dân khi tìm ra được 1 loại thuốc có hiệu quả cao thì sẽ sử dụng thường xuyên liên tục trong nhiều vụ, điều này tạo điều kiện cho dịch hại quen với thuốc và hình thành tính kháng thuốc. Bà con nên luân phiên sử dụng thay thế các loại thuốc có gốc hóa học khác nhau và cách tác động khác nhau lên đối tượng sâu bệnh để đạt hiệu quả cao.

Anh Đào

Thuốc bảo vệ thực vật [BVTV] được đưa vào sử dụng ở Việt Nam từ những năm 50 của thế kỉ XX và nhanh chóng lan rộng và trở thành “vũ khí” lợi hại đưa nền nông nghiệp phát triển. Sở dĩ thuốc BVTV phổ biến và mang đến thành công như vậy do mang lại hiệu quả cao, tác dụng nhanh, phổ tác dụng rộng, kéo dài có thể lên đến 3 tháng [thuốc trừ cỏ], dễ sử dụng và dễ mua bán.

Tuy nhiên việc sử dụng thuốc BVTV giống như người sản xuất đang dùng con dao hai lưỡi. Nếu không sử dụng tốt không chỉ làm tăng chi phí, ảnh hưởng đến sức khỏe, tạo ra sản phẩm không an toàn. Theo góc độ phát triển lâu dài, lạm dụng thuốc BVTV còn làm cho dịch hại kháng thuốc và điều này kéo theo nhiều hệ lụy khó lường trước khi mà tình hình biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp ở Việt Nam.

1/ Tình trạng kháng thuốc là gì?

Kháng thuốc là khả năng của sâu bệnh chịu được một lượng thuốc lớn hơn lượng thuốc sử dụng thời gian đầu, do thuốc được sử dụng liên tục. Đặc tính này có thể di truyền cho thế hệ sau dù có tiếp xúc qua thuốc hay không.

Trên thế giới đã ghi nhận trường hợp sử dụng Methyl Parathion 3-4 lần liên tục trong 1 vụ và ở lần phun sau cùng lượng thuốc sử dụng đã gấp 10-11 lần đợt phun đầu tiên.

Và tính đến nay đã có hơn 300 loài sâu và nhện hại kháng thuốc BVTV qua nhiều cơ thế khác nhau. Tính kháng hóa chất chịu tác động của các yếu tố như độ tuổi, mùa vụ, thời tiết, tần số tiếp xúc hóa chất, mật độ quần thể, độ độc và cách gây độc của hóa chất

2/ Cơ chế tạo ra tính kháng thuốc của dịch hại

Cơ chế chuyển hóa: đây là cơ chế phổ biến nhất và thường xuất hiện nhất ở dịch hại. Khi hóa chất tiến vào cơ thể côn trùng, dưới tác động của enzym khác nhau và tiến hành liên kết protein, phân hủy, thủy phân, hydro hóa, clo hóa, ankyl hóa,… trở thành chất vô hại đối với côn trùng. Khi lượng hóa chất càng nhiều có thể gây bất hoạt cơ chế chuyển hóa nhưng cũng làm côn trùng quen dần và tạo ra nhiều enzym hơn.

Cơ chế giảm thẩm thấu: tác động chủ yếu trên biểu bì côn trùng. Dịch hại sẽ thay đổi cấu trúc biểu bì, đóng lỗ thở làm giảm tính thẩm thấu, từ đó giảm lượng hóa chất xâm nhập vào cơ thể. Đây là cơ chế tạo tính kháng thấp nhưng nếu kết hợp với các cơ chế tạo ra tính kháng cực cao, do luôn giữ lượng hóa chất trong cơ thể côn trùng ở mức thấp.

Cơ chế hành vi: đây là sự thay đổi tập tính hành động của côn trùng như bay thấp hay cao hơn, nhạy cảm với ẩm độ, vị trí đậu trên mặt lá,… Cơ chế này thường xuất hiện ở các loài có cánh.

Cơ chế biến đổi vị trí đích: sự thay đổi vị trí đích tác động của hóa chất đối với côn trùng làm giảm hiệu lực thuốc. Có 3 cách tạo ra cơ chế này là kháng liên quan kênh Na+, thay đổi men Acetylcholinesterase, Kháng do thay đổi thụ thể GABA.

Cơ chế đa kháng: hiện tượng côn trùng đồng loạt xuất hiện 2 hay nhiều cơ chế khác nhau. Cơ chế được tạo ra khi sử dụng liên tục, không có thời gian nghỉ các lớp hóa chất khác nhau trên cùng loại côn trùng.

Với các cơ chế trên, thêm vào đó, người sản xuất không tuân thủ quy định về mức độ sử dụng, liều lượng, kỹ thuật dẫn đến tình trạng kháng thuốc diễn ra tràn lan.

Ở đồng bằng sông Cửu Long, khoảng 10-30 lần đối với rau, 10-20 lần đối với lúa trên một vụ. Còn đối với chè Thái Nguyên từ 6,2-30 lần/năm. Bên cạnh đó, liều lượng không đúng cũng là một nguyên nhân gây bùng phát dịch hại.

3/ Biện pháp hạn chế tình trạng kháng thuốc

• Biện pháp canh tác: Vệ sinh làm cỏ ven ruộng, đặc biệt là các loại cỏ như đuôi phụng, lồng vực nhằm hạn chế chỗ trú cho loài gây hại. Sử dụng giống kháng sâu bệnh, bón phân hợp lý theo độ tuổi và mùa vụ cây, tưới nước hợp lý,…
• Biện pháp sinh học: nuôi thiên địch, sử dụng pheromone,…
• Biện pháp hóa học: luân chuyển các loại thuốc hóa học, sử dụng đúng liều và đúng kỹ thuật phun với từng loại sâu bệnh,…
• Dùng thuốc hợp lý và đúng kỹ thuật theo nguyên tắc “4 đúng”: để đảm bảo hiệu quả diệt sâu cao nhất và giảm bớt số lần dùng thuốc. Khi dùng thuốc cần đảm bảo đúng nồng độ và liều lượng để diệt được nhiều sâu nhất, giảm đến tối thiểu số sâu không chết sẽ trở nên quen thuốc và sau đó sẽ hình thành cả một thế hệ sâu kháng thuốc. Kết hợp dùng thuốc với các biện pháp phòng trừ khác để góp phần giảm số lần và lượng thuốc dùng.

• Áp dụng chiến lược luân phiên thay thế các loại thuốc: sử dụng giữa các lần dùng thuốc, không nên liên tục sử dụng nhiều lần một loại thuốc. Chủ yếu là thay đổi các loại thuốc có gốc hóa học khác nhau và cách tác động khác nhau. Có trường hợp sâu đã quen với một loại thuốc mới, khi sử dụng trở lại loại thuốc cũ lại có hiệu quả cao.
• Chú ý sử dụng những loại thuốc ít có khả năng gây tính kháng thuốc: Phần lớn các loại thuốc hóa học tác động trực tiếp đến hệ thần kinh đều dễ gây tính kháng thuốc hơn các thuốc sinh học. Nhóm thuốc vi sinh ít gây tính kháng thuốc nhất.
• Dùng thuốc hỗn hợp với dầu khoáng hoặc dầu thực vật: vừa làm tăng hiệu quả diệt sâu vừa làm chậm tốc độ phát sinh tính kháng thuốc. Hỗn hợp với dầu cũng giảm một phần lượng thuốc hóa học sử dụng để hạn chế ô nhiễm.

Trước tình hình dịch bệnh và khí hậu diễn ra phức tạp như hiện nay như hạn hán, lũ lụt, xói mòn, mùa đông ấm, rét đậm kéo dài,… ảnh hưởng lớn đến Nông nghiệp Việt Nam, gây thất thu năng suất và làm dịch hại phát triển hoặc thay đổi quy luật. Nếu người dùng không dừng ngay việc lạm dụng các loại thuốc BVTV, tình trạng này sẽ ngày càng nghiêm trọng và khó kiểm soát.

Sfarm.vn

*Xem thêm: