Độ tuổi dậy thì bình thường của bé gái vào khoảng 9 - 12 tuổi, còn bé trai là 10 - 13 tuổi. Song những năm gần đây, độ tuổi dậy thì của trẻ em Việt Nam nhỏ hơn rất nhiều, có những bé gái dưới 8 tuổi đã bắt đầu dậy thì, kinh nguyệt xuất hiện sớm. Tình trạng này ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển của trẻ cũng như sức khỏe sau này, điều trị dậy thì sớm là cần thiết để hạn chế quá trình này.
1. Nguyên nhân dẫn đến dậy thì sớm ở trẻ
Dậy thì là quá trình chuyển tiếp quan trọng để cơ thể hoàn thiện và bước vào giai đoạn trưởng thành. Quá trình này diễn ra nhờ sự điều tiết hoạt động của các hormone tuyến sinh dục do cơ quan phụ trách như tuyến đồi - tuyến yên - tuyến sinh dục.
Dậy thì sớm xuất hiện ngày càng nhiều ở trẻ em Việt Nam
Dậy thì sớm xảy ra khi các tuyến hormone này được kích hoạt sớm, hormone sản xuất làm thay đổi nhanh chóng thể chất và sinh lý của trẻ.
Tuyến yên
Tuyến yên là tuyến có kích thước nhỏ nằm ở dưới não, thực hiện nhiệm vụ kiểm soát việc giải phóng hormone của các tuyến nội tiết khác trong cơ thể. Hoạt động của tuyến yên lại chịu sự kiểm soát của vùng dưới đồi.
Nội tiết tố
Các tuyến nội tiết trong cơ thể tạo ra nhiều loại hormone cần thiết cho hoạt động sống, hormone liên quan đến quá trình dậy thì chủ yếu là hormone sinh sản, bao gồm:
-
GnRH: Hormone này được sản xuất ở vùng dưới đồi, kiểm soát việc giải phóng hormone LH [tạo hoàng thể] và hormone FSH kích thích nang trứng.
-
LH: Đây là hormone tuyến yên, kết hợp với hormone FSH kích thích sản xuất hormone sinh dục của cả hai giới.
-
FSH: Hormone này có vai trò kích thích nang trứng, kết hợp với LH hormone để kích thích sự phát triển của trứng và tinh trùng.
Quá trình dậy thì liên quan đến nhiều loại hormone sinh dục
-
Testosterone: Hormone sinh dục nam được sản xuất ở tinh hoàn và tuyến thượng thận, gây ra hiện tượng mọc lông nách, lông mu ở tuổi dậy thì.
-
Estrogen: Hormone sinh dục nữ được sản xuất chủ yếu ở buồng trứng, kích thích sự phát triển ngực của bé gái ở tuổi dậy thì và các dấu hiệu khác.
-
Hormone giới tính: Hormone chịu trách nhiệm về những thay đổi và phát triển của trẻ ở tuổi dậy thì, cả về tinh thần, suy nghĩ, hành vi lẫn khả năng sinh sản.
Nguyên nhân khiến các tuyến nội tiết bị kích thích, tiết hormone gây dậy thì sớm hiện chưa được xác định rõ ràng. Ở trẻ nữ có đến 80% trường hợp không rõ nguyên do, ngoài ra là do u buồng trứng, bệnh lý di truyền đặc biệt hoặc sử dụng thuốc kích thích nội tiết tố. Ở trẻ nam, 70% trường hợp dậy thì sớm do có khối u hoặc tổn thương thần kinh.
2. Điều trị dậy thì sớm như thế nào?
Dậy thì sớm gây ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển của trẻ, về chiều cao, khung xương thường đóng lại sớm khiến trẻ có chiều cao khi trưởng thành thấp hơn những trẻ khác.
Trẻ dậy thì sớm cũng gặp nhiều trở ngại tinh thần như: cảm giác tự ti khi khác biệt với trẻ khác, chưa nhận thức đúng dẫn đến khả năng tự bảo vệ và chăm sóc bản thân chưa tốt, nguy cơ bị lạm dụng tình dục và quan hệ tình dục sớm cao,… Nguy cơ bệnh lý ở những trẻ dậy thì sớm cũng cao hơn, nhất là các bệnh mãn tính, tim mạch, lão hóa sớm khi trẻ trưởng thành.
Dậy thì sớm gây nhiều hệ lụy cho sự phát triển của trẻ
Vì thế, trẻ có dấu hiệu dậy thì sớm cần được đưa tới cơ sở y tế chuyên khoa nhi để chẩn đoán, đánh giá và xem xét điều trị càng sớm càng tốt. Về chẩn đoán, bác sĩ sẽ làm xét nghiệm nội tiết tố sinh dục trong máu, chụp MRI, xét nghiệm đánh giá tuổi xương,… để xác định chính xác tình trạng của trẻ.
Trường hợp trẻ dậy thì sớm phải điều trị, hiện nay phương pháp chủ yếu là tiêm hormone làm chậm lại tốc độ tăng trưởng, tốc độ dậy thì và chậm quá trình phát triển sinh dục thứ phát - GnRH. Khi vào cơ thể, nó sẽ ức chế hoạt động của các tuyến nội tiết, làm chậm lại tốc độ tăng trưởng và dậy thì.
Trẻ được tiêm hormone đúng cách sẽ làm chậm được quá trình dậy thì sớm, vì thế trẻ vẫn có thể đạt được chiều cao cuối theo di truyền của bố mẹ. Các áp lực tâm sinh lý và những nguy cơ khác cũng được hạn chế, giúp trẻ phát triển đúng độ tuổi.
Hormone này sẽ được tiêm mỗi 4 tuần 1 lần hoặc ở dạng cấy ghép dưới da cánh tay của trẻ 12 tháng một lần.
Tùy từng loại thuốc mà trẻ phải uống hoặc tiêm định kỳ để bổ sung lượng chất cần thiết, kiềm chế sự phát triển trong giai đoạn dậy thì. Đến độ tuổi thích hợp, bác sĩ sẽ ngưng sử dụng thuốc để trẻ dậy thì hoàn toàn đúng độ tuổi.
Trẻ phải dùng thuốc điều trị dậy thì sớm định kỳ trong thời gian nhất định
3. Dùng thuốc điều trị dậy thì sớm có hại không?
Điều trị dậy thì sớm là cần thiết để trẻ có thể phát triển thể chất và tinh thần tốt hơn, hạn chế nguy cơ ảnh hưởng tâm sinh lý và bệnh lý trong tương lai. Tuy nhiên, thuốc điều trị dậy thì sớm ở dạng thuốc nội tiết tố cần sử dụng đúng theo chỉ định của bác sĩ, đảm bảo liều lượng và thời gian sử dụng thích hợp.
Nếu lạm dụng dùng sai cách hoặc không đúng liều lượng, trẻ sẽ gặp phải nhiều vấn đề như:
Rối loạn nội tiết tố
Nội tiết tố, đặc biệt là nội tiết sinh dục không ổn định gây ra sự phát triển không bình thường ở trẻ, nguy cơ bệnh lý ở tuyến nội tiết cùng nhiều vấn đề sức khỏe khác.
Chậm hoặc ngưng dậy thì hoàn toàn
Thuốc điều trị nội tiết tố có thể tác dụng ngược, làm ngưng hoặc dừng quá trình dậy thì hoàn toàn ảnh hưởng đến phát triển thể chất và sức khỏe sinh sản sau này.
Ngoài ra, thuốc điều trị dậy thì sớm còn có thể gây ra một số tác dụng không mong muốn như: hình thành khối u nội tiết, rối loạn cảm xúc, giảm thị lực, bất thường hệ thần kinh trung ương, cảm giác đau nhức, ngứa ran tại vị trí tiêm hoặc đặt thuốc, chảy máu âm đạo ở bé gái, đau dạ dày, buồn nôn,…
Thuốc điều trị dậy thì sớm có thể gây tác dụng phụ cho cảm xúc và tinh thần của trẻ
Vì thế, trẻ trong quá trình điều trị dậy thì sớm cần được theo dõi sát sao bởi cả cha mẹ và bác sĩ điều trị. Nếu có dấu hiệu bất thường, hãy thông báo với bác sĩ điều trị để được hỗ trợ. Cha mẹ hãy là người đồng hành cùng trẻ, là nơi giải tỏa, động viên và giải quyết các vấn đề của trẻ trong quá trình trưởng thành này.
Tuổi dậy thì được định nghĩa là sự hiện diện của các đặc điểm tình dục thứ cấp như sự phát triển vú ở bé gái, lông mu và sự to lên của tinh hoàn và dương vật ở bé trai .
Trẻ gái dậy thì sớm khi dấu hiệu dậy thì đầu tiên xuất hiện trước 8 tuổi hoặc có kinh nguyệt trước 9,5 tuổi.
Trẻ trai dậy thì sớm khi phát triển các đặc tính sinh dục phụ trước 9 tuổi.
1. Các yếu tố nguy cơ gây dậy thì sớm
- Chủng tộc: Dậy thì sớm thường xảy ra ở người Mỹ gốc Phi nhiều hơn so với các chủng tộc khác.
- Giới tính: Theo thống kê tỉ lệ các bé gái xuất hiện dậy thì sớm nhiều gấp 5-6 lần ở bé trai.
- Béo phì thừa cân – chế độ dinh dưỡng dư thừa: Trẻ béo phì thường dễ bị kích thích rung động giới tính hơn vì các tế bào mỡ sẽ chuyển nhanh thành hormone giới tính. Từ đó sẽ làm tăng nguy cơ dậy thì sớm ở trẻ.
- Sử dụng các chất có liên quan đến hormone giới tính. Các sản phẩm như kem , thuốc mỡ , thực phẩm chức năng chứa estrogen hoặc testosterone.
- Những vấn đề bẩm sinh như tăng sinh tuyến thượng thận, suy giáp,đang xạ trị khối u.
- Ảnh hưởng của môi trường sống và sự giáo dục của bố mẹ
2. Giải pháp ngăn ngừa quá trình dậy thì sớm ở trẻ
Một số yếu tố nguy cơ gây dậy thì sớm như chủng tộc, giới tính là điều không thể tránh khỏi. Tuy nhiên, bên cạnh đó vẫn có những điều mà bố mẹ có thể làm để giảm nguy cơ dậy thì sớm ở trẻ, bao gồm :
Xây dựng một chế độ ăn uống khoa học.
- Bố mẹ nên xây dựng một chế độ ăn uống phong phú, đầy đủ chất dinh dưỡng, lượng đạm vừa đủ. Tăng cường ăn rau củ quả , trái cây.
- Hạn chế các loại thực phẩm chế biến sẵn như đồ hộp , xúc xích,..các thức ăn nhiều dầu mỡ, chất béo và có hàm lượng đường cao.
- Hạn chế các loại thực phẩm từ gia súc, gia cầm có sử dụng chất tăng trọng, thức ăn gia súc thúc đẩy tăng trưởng.
- Tránh cho trẻ ăn các loại thực phẩm trái mùa bởi rau, củ, quả trái mùa sẽ được kích thích chín sớm bằng các loại hormone gây ra dậy thì sớm.
- Lưu ý chọn những thực phẩm an toàn, có nguồn gốc xuất sứ rõ ràng.
Tăng cường vận động
Nên khuyến khích trẻ tập luyện thể dục ít nhất là 30 phút mỗi ngày. Các môn thể thao như bơi lội, cầu lông, nhảy dây, đá bóng, đá cầu,…không chỉ giúp trẻ rèn luyện sức khoẻ mà còn ích lợi cho việc trau dồi kỹ năng sống cho trẻ.
Đảm lượng chất lượng giấc ngủ của trẻ một cách tốt nhất.
- Bố mẹ nên tắt đèn ban đêm khi trẻ ngủ. Vì khi trẻ ngủ tuyến yên sẽ tiết ra đủ hormone tăng trưởng .
- Ngược lại, ánh sáng mạnh có thể ảnh hưởng đến giấc ngủ , dẫn đến rối loạn bài tiết hormone tăng tiết gonadotropin, theo thời gian sẽ khiến trẻ dậy thì sớm.
Không nên tự ý cho trẻ sử dụng các loại thuốc bổ, thực phẩm chức năng.
Khi trẻ dùng càng nhiều càng dễ thay đổi môi trường nội tiết bình thường của cơ thể, dẫn đến mất cân bằng trong việc phát triển thể chất và tinh thần.
Môi trường sống và sự giáo dục của gia đình
- Các bà mẹ cần tránh cho con tiếp xúc với thuốc và mỹ phẩm của mình vì có thể gây dậy thì sớm ở trẻ.
- Không nên để trẻ sử dụng các thiết bị điện tử như điện thoại, máy tính, ipad khi còn quá nhỏ.
- Nghiêm cấm trẻ xem, đọc sách báo, phim ảnh mang tính chất khiêu dâm. Thực tế hiện nay trên các trang mạng như facebook, youtube có rất nhiều bộ phim truyền hình và phim hoạt hình lãng mạn có nội dung người lớn.
- Bố mẹ cần kiểm soát trẻ để tránh xem các video tình yêu hoặc sách báo. Nếu không thì đây sẽ là thủ phạm thúc đẩy sự phát triển tình dục của trẻ em trước tuổi.
Bên cạnh các giải pháp trên bố mẹ cần theo dõi và quan sát con trong suốt quá trình phát triển để phát hiện sớm các dấu hiệu dậy thì sớm ở trẻ để đưa trẻ đi khám để can thiệp và xử trí kịp thời để tránh các hậu quả không đáng có do dậy thì sớm gây ra.