1. Biểu tình ở Baghdad từ ngày 1-10-2019 đòi cải cách xã hội và tố cáo Iran can thiệp - Ảnh: AFP
Ngày 5-1-2020, Quốc hội Iraq thông qua nghị quyết không mang tính chất ràng buộc kêu gọi chính phủ Iraq nỗ lực chấm dứt sự hiện diện của quân đội nước ngoài trên lãnh thổ Iraq và cấm quân đội nước ngoài sử dụng đất đai, không phận hoặc nguồn nước vì bất kỳ lý do gì.
Tuy nhiên, như tiến sĩ Thierry Coville nhận xét, Iraq không có cách nào để yêu cầu Mỹ rời đi vì Iraq không thể tách rời viện trợ quân sự phương Tây và Mỹ đã ký thỏa thuận hợp tác với Iraq quy định sự hiện diện của 5.200 lính Mỹ tại Iraq.
Từ chiến tranh đến bất ổn và khủng hoảng
Chiến dịch can thiệp quân sự của Mỹ ở Iraq nhằm lật đổ Tổng thống Saddam Hussein năm 2003 tuy thành công nhưng đã phát động cuộc nội chiến kinh hoàng ở Iraq trong bối cảnh hai dòng Hồi giáo Sunni và Shiite cạnh tranh khốc liệt.
Iran đã tận dụng tình hình bất ổn đó ở Iraq để tăng cường ảnh hưởng của Iran ở Iraq suốt 17 năm qua.
Sau khi các binh sĩ Mỹ cuối cùng rời khỏi Iraq ngày 18-12-2011, Washington vẫn tiếp tục theo sát diễn biến chính trị ở Iraq.
2. Lãnh tụ tối cao Iran Ali Khamenei [phải] tiếp Thủ tướng Iraq Adel Abdul Mahdi ở Tehran ngày 6-4-2019 - Ảnh: AP
Những tháng cuối năm 2019, Iraq rơi vào khủng hoảng nghiêm trọng. Từ ngày 1-10-2019, hàng ngàn người Iraq xuống đường biểu tình đòi cải thiện dịch vụ công và việc làm đồng thời tố cáo các thế lực nước ngoài can thiệp vào Iraq, đặc biệt là Iran.
Phong trào biểu tình muốn thủ tiêu tình trạng chia rẽ bè phái, sửa đổi Hiến pháp năm 2005 để loại trừ giai cấp chính trị chia phe chia cánh núp bóng Iran.
Biểu tình từ nhỏ đã phát triển thành phong trào quần chúng đòi lật đổ chế độ. Chính phủ và các lực lượng dân quân thân Iran đã đáp trả bằng bạo lực không cân xứng làm hàng trăm người thiệt mạng và hàng ngàn người bị thương.
Để đáp trả, những người biểu tình đã tấn công văn phòng các đảng chính trị và các lực lượng dân quân cũng như các lãnh sự quán Iran ở Kerbala và Nadjaf.
Dưới sức ép biểu tình, Thủ tướng Adel Abdul Mahdi phải từ chức vào cuối tháng 11-2019 nhưng vẫn điều hành công việc.
Nhà nghiên cứu Harith Hasan thuộc Trung tâm Carnegie Trung Đông [Libăng] ghi nhận sắp tới đâu cũng vào đó vì các nhóm chính trị đưa Adel Abdul Mahdi lên cầm quyền vẫn nắm quyền chỉ định thủ tướng mới và xác định quỹ đạo phát triển đất nước năm 2020.
3. Cuối năm 2019, máy bay Mỹ không kích trụ sở lực lượng dân quân Kataeb Hezbollah gần biên giới Iraq-Syria và tiêu diệt 25 tay súng - Ảnh: REUTERS
Bất đồng gia tăng cũng vì Iran
Từ mùa thu năm 2019, căng thẳng leo thang giữa Mỹ và Iran tại Iraq. Sau vài lần bắn pháo và không kích qua lại giữa các lực lượng dân quân thân Iran và Mỹ, lực lượng dân quân Iraq tấn công đại sứ quán Mỹ ở Baghdad.
Đến ngày 3-1-2020, máy bay không người lái Mỹ ám sát tướng Qasem Soleimani của Iran tại Baghdad.
Thủ tướng đã từ chức Adel Abdul Mahdi bèn lên tiếng tố cáo Mỹ vi phạm trắng trợn các điều kiện về sự hiện diện của Mỹ tại Iraq.
Nhà sử học Pierre-Jean Luizard - giám đốc nghiên cứu Trung tâm Nghiên cứu khoa học quốc gia Pháp [CNRS], nhận định Mỹ không lường trước ám sát tướng Soleimani sẽ hủy hoại phong trào biểu tình phản đối chính phủ Iraq và Iran trong ba tháng qua.
Phong trào này rồi sẽ không còn dám chống phe thân Iran vì có nguy cơ bị buộc tội làm tay sai cho Mỹ. Và từ nay mọi người dân sẽ siết chặt hàng ngũ xung quanh Iran. Vài dấu hiệu ban đầu đã xuất hiện.
Giáo chủ Ali al-Sistani đứng đầu dòng Shiite ở Iraq đã lên tiếng ủng hộ các lực lượng dân quân thân Iran mà trước đó ông từng chỉ trích gay gắt vì trấn áp biểu tình bằng bạo lực.
Muqtada al-Sadr từng chỉ huy tổ chức đạo quân Mahdi đã từng gieo rắc kinh hoàng cho lính Mỹ ở Iraq và đã bị giải tán từ 10 năm nay. Trước đó Muqtada al-Sadr chỉ trích chính phủ Iraq thân Iran. Hôm 3-1 vừa qua, ông ra lệnh cho các tay súng đạo quân Mahdi sẵn sàng hành động chống Mỹ.
Rồi Iraq sẽ trở thành chiến trường giữa Iran và Mỹ. Và người Mỹ phải lựa chọn giữa hai con đường. Một là cay đắng rời khỏi Iraq và hai là ở lại Iraq để rồi phải đối mặt với nguy hiểm.
HOÀNG DUY LONG
Thùng thuốc súng ở Trung Đông chực chờ phát nổ, sau cuộc tấn công vào 2 cơ sở lọc dầu của Ả-rập Xê-út. Nhóm phiến quân Houthi ở Yemen[do Iran hậu thuẫn] nhận trách nhiệm cho các vụ tấn công. Tuy nhiên, Mỹ, Ả-rập Xê-út và nhiều đồng minh phương Tây cho rằng Iran phải chịu trách nhiệm, các khả năng về một cuộc tấn công quân sự đang được xem xét. Iran phủ nhận mọi cáo buộc, đe dọa hủy diệt bất cứ kẻ tấn công nào.
Đối đầu gay gắt giữa Tehran và Riyadh đã kéo dài mấy thập kỷ qua. Nguyên nhân xâu xa không đơn giản là một cuộc tấn công mà nó nằm trong chiến lược địa chính trị phức tạp của hai quốc gia Hồi giáo hùng mạnh này.
Mâu thuẫn lâu đời
Lãnh tụ tinh thần Iran Ayatollah Khamenei và Thái tử Ả Rập Xê-út Saudi Mohammed bin Salman đại diện cho hai nhánh Hồi giáo dòng Shiite và Sunni. [Ảnh: Reuters ]
Một trong những nguyên nhân sâu xa gây nên mối thù địch giữa Tehran và Riyadh là mâu thuẫn tôn giáo giữa hai quốc gia Hồi giáo trong hàng chục năm qua.
Hai nước tồn tại hai dòng người Hồi giáo chính là Hồi giáo dòng Shia ở Iran và Hồi giáo dòng Sunni ở Ả-rập Xê-út. Mở rộng ra toàn khu vực, các quốc gia theo dòng Hồi giáo nào sẽ có xu hướng trông cậy tương ứng vào Iran hoặc Ả-rập Xê-út.
Ban đầu, Ả-rập Xê-út thống trị thế giới Hồi giáo, là cái nôi của đạo Hồi. Nhưng mọi chuyện bắt đầu thay đổi khi Cách mạng Hồi giáo ở Iran năm 1979 biến quốc gia này trở thành nhà nước Hồi giáo và đem tư tưởng Hồi giáo dòng Shia đến những nơi khác trên thế giới.
Kể từ đó, quan hệ giữa Ả-rập Xê-út và Iran leo thang nghiêm trọng trong vòng 15 năm. Năm 2003, một liên minh quân sự do Mỹ lãnh đạo lật đổ nhà lãnh đạo Iraq Saddam Hussein, một người dòng Sunni và là kẻ thù chính của Iran. Từ đó, Iran gia tăng đáng kể ảnh hưởng của mình ở Iraq và khu vực.
Năm 2011, những diễn biến bất ngờ của “Mùa xuân Ả-rập” đã gây ra những bất ổn chính trị lớn trong khu vực. Tehran và Riyadh tận dụng làn sóng biểu tình ở các quốc gia Ả-rập để tăng cường ảnh hưởng, đặc biệt là ở Syria, Bahrain và Yemen. Sự ngờ vực lẫn nhau trong thế giới Hồi giáo gia tăng, nguy cơ xung đột đến gần.
Lực lượng đối lập đã cáo buộc Tehran đang bành trướng, giành quyền kiểm soát lãnh thổ kéo dài từ Iran đến biển Địa Trung Hải.
Tình hình khu vực đang có lợi cho Tehran
Xung đột quân sự tại Yemen đổ thêm dầu vào lửa trong cuộc chiến địa chính trị giữa Iran và Ả Rập Xê-út. [Ảnh: Reuters]
Cuộc cạnh tranh chiến lược giữa Ả-rập Xê-út và Iran đang gia tăng gần đây. Một phần vì hiện nay Iran giành nhiều thắng lợi quan trọng và tạo thanh thế trong khu vực ở nhiều khía cạnh.
Tại Syria, với sự hỗ trợ của Iran và Nga, Tổng thống Bashar al-Assad đã thành công trong việc đánh dẹp hầu hết các phe đối lập được Ả-rập Xê-út hậu thuẫn.
Riyadh đang tuyệt vọng tìm kiếm hướng kiềm chế ảnh hưởng ngày càng tăng của Iran. Ngoài ra, cuộc phiêu lưu quân sự của nhà lãnh đạo Mohammed bin Salman cũng đang làm trầm trọng thêm căng thẳng khu vực. Cuộc chiến với phiên quân ở nước láng giềng Yemen của Thái tử Mohammed bin Salman, nằm trong kế hoạch vô hiệu hóa ảnh hưởng của Iran, nhưng lại khá bế tắc và tiêu tốn nhiều tiền bạc.
Ngoài ra, Ả Rập Xê-út đang tranh thủ sự hậu thuẫn của chính quyền Donald Trump và chính phủ Israel nhằm đạt được lợi ích trong khu vực. Mỹ và Israel vốn luôn coi Iran là mối đe dọa, và không ngừng ủng hộ những nỗ lực Riyadh nhằm kiềm chế Tehran.
Năm 2015, Israel và Ả-rập Xê-út đã chủ động phản đối các thỏa thuận quốc tế, nhằm hạn chế chương trình hạt nhân Iran. Hai nước này tỏ ra lo lắng việc Iran có thể sản xuất được vũ khí hạt nhân. Ngoài ra, Israel cũng lo ngại việc phiến quân do Iran kiểm soát ở Syria, sẽ tiếp cận biên giới nước này.
Hai thế lực đối đầu trong khu vực
Ả Rập Xê-út luôn dành được sự ủng hộ của chính quyền Donald Trump. [Ảnh: EPA]
Trên bản đồ chiến lược Trung Đông, có thể thấy sự tách biệt của hai lực lượng thuộc dòng Sunni và Shiite. Các đồng minh của Ả-rập Xê-út gồm có các quốc gia dòng Sunni như UAE, Kuwait, Bahrain, Ai Cập và Jordan.
Trong khi đó, đồng minh của Iran là Syria, chính phủ Iraq [chủ yếu là người Shiite nắm quyền] và nhóm Hezbollah đang kiểm soát Libanon.
Ngoài ra, cuộc cạnh tranh chiến lược giữa Iran và Ả Rập Xê-út còn có sự tham gia của các cường quốc thế giới, như Mỹ, Nga vàTrung Quốc. Chính quyền Tổng thống Trump được xem là lực lượng ủng hộ mạnh mẽ cho Riyadh trong vai trò thủ lĩnh thế giới Hồi giáo. Trong khi đó, Nga và Trung Quốc ủng hộ Tehran vì những lợi ích địa chính trị của riêng mình.
Hiện tại, Iran và Ả-rập Xê-út không trực tiếp gây chiến với nhau, nhưng các lượng lượng vũ trang, hai nước này hậu thuẫn đang đối đầu với nhau trong khu vực, cụ thể là tại Syria và Yemen.
Hơn nữa, Iran cũng bị cáo buộc thường xuyên thể hiện sức mạnh trong vùng biển chiến lược ở Vịnh Ba Tư, nơi các tàu dầu của Ả-rập Xê-út thường xuyên qua lại.
Liệu có xảy ra chiến tranh giữa Iran và Ả Rập Xê-út?
Liệu Iran và Ả Rập Xê-út có lao vào một cuộc chiến hủy diệt? [Ảnh: Reuters]
Vụ tấn công vào thủ đô và các cơ sở công nghiệp dầu khí lớn của Ả-rập Xê-út hôm 14/9 mà phiến quân Houthi ở Yemen [được Iran hậu thuẫn] nhận trách nhiệm, đẩy mâu thuẫn giữa Riyadh và Tehran lên đỉnh điểm.
Những cáo buộc gay gắt của Bộ Ngoại giao Ả-rập Xê-út nhằm vào Iran được xem là lời tuyên bố phát động chiến tranh giữa hai thế lực hàng đầu khu vực Trung Đông.
Nếu không tháo gỡ được những mâu thuẫn hiện tại, hai quốc gia láng giềng sẽ lao vào cuộc xung đột trực tiếp. Và “chiến tranh sẽ là sự lựa chọn cuối cùng”, như lời Bộ trưởng Ngoại giao Ả-rập Xê-út Adel al-Jubeir tuyên bố.
Đối với Mỹ và các nước phương Tây, tự do hàng hải ở vịnh Ba Tư là hết sức quan trọng. Bất cứ cuộc xung đột nào cũng đe dọa đến tuyến đường thương mại quốc tế quan trọng bậc nhất thế giới này. Mỹ buộc phải có động thái điều quân đội đến bảo đảm an ninh hàng hải khu vực.
Mỹ và đồng minh từ lâu đã coi Iran là lực lượng gây bất ổn ở Trung Đông. Còn chính quyền Ả-rập Xê-út thì sẵn sàng làm mọi thứ đề ngăn chặn tầm ảnh hưởng không ngừng của Tehran.
Cuộc tấn công vào cơ sở dầu mỏ cho thấy lỗ hổng an ninh của Ả-rập Xê-út. Với việc Mỹ điều thêm quân và tăng cường khả năng phòng thủ tên lửa cho Riyadh [hôm 20/9], Ả-rập Xê-út sẽ có cơ sở để phát động một cuộc tấn công đáp trả nhằm vào Iran.
Bầu không khí đang rất căng thẳng ở Trung Đông. Những quyết định sai lầm sẽ dẫn đến một cuộc chiến tranh hủy diệt. Trong lúc này, vai trò hòa giải của Hội đồng bảo an Liên hợp quốc và tiếng nói của các cường quốc thế giới như Mỹ, Nga là rất quan trọng. Chiến cuộc Trung Đông đang trong giai đoạn “ngàn cân treo sợi tóc”.