Bánh trôi - bánh chay là hai loại bánh cổ truyền tại miền Bắc Việt Nam. Hai loại bánh này thường đi liền với nhau, phổ biến nhất trong dịp Tết Hàn thực vào mùng 3 tháng 3 âm lịch hàng năm, còn gọi là "ngày giết sâu bọ".
Truyền thống Việt Nam có nhiều ngày lễ Tết với những ý nghĩa, nguồn gốc và tên gọi khác nhau. Trong đó có một ngày Tết được “hóa danh” bằng tên gọi món ăn - Tết Hàn thực hay còn gọi là ngày Tết bánh trôi bánh
chay mùng 3 tháng 3 [âm lịch].
Mùa hè đến, người ta bắt đầu thấy chán ngán những thức ăn nóng, lắm mỡ, để lựa chọn món ăn thật mát, nhẹ nhàng. Không phải cứ vào Tết Hàn thực nhưng đĩa bánh trôi bánh chay vẫn được “trọng dụng”, xem như một
món quà ăn chơi trong cái nóng đầu hè và dần trở thành món quà vặt quen thuộc đối với người dân Việt.
Nếu như tuổi thơ, các em nhỏ vui sao khi được cùng mẹ xay, giã bột và vê những chiếc bánh trắng tròn, đẹp mắt. Không khí đầm ấm vui vẻ ấy luôn được người ta nhớ lại và so sánh hệt như kỷ niệm cùng mẹ gói và trông
nồi bánh chưng ngày Tết Nguyên Đán cổ truyền. Và chắc hẳn tuổi thơ ai cũng có một hay nhiều kỷ niệm về ngày Tết Hàn thực, háo hức khi chờ đợi và thưởng thức từng viên bánh thơm mát, ngọt ngào mẹ làm.
Những thiếu nữ Việt ta khi lớn lên lại nhất định phải học cho được cách nặn bánh, luộc bánh sao cho chín vừa và ngon. Để khi có gia đình, mỗi dịp Tết Hàn thực những người phu nữ ấy sẽ tự tay làm bánh cho cả gia đình
như một truyền thống quý báu ngàn đời.
Trong xã hội hiện đại, người ta bận rộn với trăm công nghìn việc. Thế nên không phải ai cũng nhớ ngày Tết bánh trôi bánh chay. Mà dù người ta có còn nhớ thì đôi khi không có đủ thời gian để cùng gia đình quây quần tự
làm món bánh truyền thống.
Nhưng dù thế, không có bất cứ gia đình nào ở Việt Nam lại thiếu hai món bánh trôi bánh chay trong mâm cỗ Tết Hàn thực. Rảnh thì tự làm lấy, bận rộn hơn thì đặt bánh hoặc ra đầu ngõ mua của cô hàng rong vài đĩa.
Người nông dân nghỉ cấy cày, chuẩn bị mâm cơm cúng và tự làm bánh trôi bánh chay. Người làm công sở thì mua bánh, đặt bánh về cùng ăn với gia đình. Dường như, tục cúng bánh trôi bánh chay đã trở thành truyền thống, một nghi lễ quan trọng của người Việt Nam.
Người ta bảo, bánh trôi và bánh chay như cặp song sinh, như đôi tình nhân làm đẹp và ngọt ngào hơn cho ngày Tết Hàn thực. Nhận định ấy một phần bắt nguồn từ truyền thuyết về nguồn gốc ngày Tết, cũng một phần để
nhấn mạnh thêm cho việc xuất hiện song song và không thể thiếu bất kỳ một trong hai loại bánh trong ngày này.
Bánh trôi - bánh chay không chỉ là món ăn dân dã, mang nhiều truyền thống, kỷ niệm của người Việt Nam. Mà loại bánh này còn đi vào thơ ca từ ngàn xưa như một đề tài tinh tế, nhiều ý nghĩa. Chắc hẳn ai trong chúng ta
cũng một lần nghe đến bài thơ “Bánh trôi nước” của Bà chúa thơ Nôm từng học trong chương trình phổ thông. Cái danh của nhà thơ Hồ Xuân Hương cùng bài thơ được lưu truyền vang vọng như thế cũng thể hiện phần
nàocái tiếng của hương vị và tính truyền thống loại bánh này.
Tuổi thơ ai mà không từng được nghe bà, mẹ ngâm nga: “Thân em vừa trắng, lại vừa tròn/Bảy nổi ba chìm với nước non”. Hay “Ai được thoát thân, thì ăn bánh lọt/Trôi nước rất ngọt, để các thợ chài/Dầm mưa hoài hoài, thì
ăn bánh ướt/Bất toại vô phước, thì sẵn bánh bò”. Và, cứ như thế bánh trôi - bánh chay cùng ngày Tết Hàn thực truyền thống vào ngày mùng 3 tháng 3 âm lịch luôn in sâu trong tiềm thức của mỗi người dân Việt Nam.
Theo quan niệm dân gian, ngày 3/3 âm lịch gọi là Tết Hàn thực. Vào ngày này, người dân thường làm bánh trôi, bánh chay để dâng cúng tổ tiên.
Đây là dịp để con cháu hướng về cội nguồn thể hiện truyền thống “uống nước nhớ nguồn”.
Những ngày này, trên các tuyến phố và các chợ trên địa bàn Hà Nội, các tiểu thương đã bày bán rất nhiều bánh trôi, bánh chay cũng như nguyên liệu làm bánh để phục vụ người dân.
Tục ăn bánh trôi, bánh chay
Bánh trôi, bánh chay là món ăn đặc trưng của người Việt Nam ta vào mỗi dịp Tết Hàn thực, cũng từ đó bánh trôi còn được biết đến với cái tên “bánh Hàn thực”.
Tục lệ ăn bánh trôi, bánh chay vào tết Hàn thực ở Việt Nam được nhà nghiên cứu Trần Quang Dực cho là bắt đầu từ giai đoạn nhà Lê Trung Hưng [1533 - 1789].
Trong các ghi chép về văn hóa dân gian, Lê Quý Đôn cũng viết rằng "Tục nước ta trọng nhất bánh trôi nước, mỗi năm cứ ngày mồng 3 tháng 3 thì làm bánh ấy.” đã chứng tỏ phần nào sự lâu đời của tục ăn bánh trôi, bánh chay ở nước ta.
Bánh trôi nước, bánh chay là những món ăn quen thuộc vào ngày Tết mang nhiều ý nghĩa tốt đẹp, là kết tinh của nét đẹp văn hóa và bản sắc của người Việt.
Hai loại bánh được làm từ bột gạo được ông bà ta chế biến mang đậm văn hóa của nền văn minh lúa nước. Hình ảnh, bánh trôi, bánh chay tròn, trắng xếp đầy cạnh nhau mang ý tưởng nhớ đến sự tích “mẹ Âu Cơ và bọc trăm trứng”.
Ý nghĩa của của bánh trôi bánh chay trong ngày Tết Hàn thực
Bánh trôi, bánh chay đều được làm từ bột gạo nếp mang đậm ý nghĩa của văn hóa lúa nước Việt Nam tương tự như bánh chưng, bánh giầy.
Hình ảnh bánh trôi, bánh chay được nặn hình tròn thể hiện truyền thống "uống nước nhớ nguồn".
Bánh trôi tượng trưng cho 50 người con theo mẹ Âu Cơ đi xuống biển, bánh chay lại thể hiện cho 50 nguồi còn theo cha Lạc Long Quân lên rừng xây dựng cuộc sống ấm no hạnh phúc cho thế gian./.